સ્મરણની શેરીમાંથી…..૨૧

                           (૨૧)

સ્મૃતિની જેમ સમયનું વિસ્મય પણ ખરેખર અદભૂત છે. સ્મરણોની શેરીમાં રખડતા,આખડતા,ખૂંદતા કંઈ કેટલીયે ઊંડી ખીણોમાં ઉતરી જવાય છે. તેમાંથી માંડ વર્તમાનની સમતળ ભૂમિ પર આવીએ ન આવીએ ત્યાં સુધીમાં તો ક્ષણમાત્રમાં, એક જ ક્ષણ પહેલાંની ક્ષણ, ભૂતકાળ બની જાય છે! યુગના પર્વતપર જઈ ઠલવાય છે. આ તે કેવી સ્થિતિ? ક્યાં છે વર્તમાન?!! બધો યે ભૂતકાળ થઈ જાય છે અને છતાં પ્રત્યેક ક્ષણ આવતીકાલની ચિંતામાં ખેંચાઈ જાય છે! શું છે આ બધુ? શેને માટે છે? સવાલોની સતત ઉઠતી રહેતી પરંપરા અટકવાની ખરી? ના, ક્યારેય નહિ. કારણ કે, આ સવાલો જ જીવન છે, બધા વિરોધાભાસ પણ જીવન છે. અને આવું જીવન જેમાં ઝીલાઈને રહે છે; તે છે સ્મરણો. તેથી જ સ્મરણો મહામૂલા છે, અમોલા છે.

વિરોધાભાસની વાત લખું છું ત્યારે વળી પાછો એક પ્રસંગ સાંભરે છે. હું ખૂબ નાની હતી ત્યારથી જ આપણી પૌરાણિક વાર્તાઓ વાંચુ કે વડિલો/શિક્ષકો વગેરે પાસેથી સાંભળું ત્યારે હંમેશા મનમાં ઘણા સવાલો ઉદભવે. પણ કુમળું મન જાત સાથે જ કંઈક સમાધાન કરી લે. આવું તે કંઈ પૂછાય તેવી થોડી ભીરુતા પણ ખરી જ. મને હમેશા એમ થાય કે, કુંતીએ મંત્રનો ઉપયોગ કર્યો અને કર્ણનો જન્મ થયો એ વાત સાચી માની જ કેવી રીતે લેવાય? બીજું, ધારો કે ઘડીભર માની પણ લઈએ તો કુંતીએ એ વાત છુપાવી કેમ? એક જ વાર હિંમત કરીને કહી દીધું હોત તો કેટકેટલાં અનર્થો અટકાવી શકાત? એ જ રીતે, ગુરુ દ્રોણાચાર્યે એકલવ્યનો અંગૂઠો માંગ્યો એ વાત ક્યારે ય મને જચતી ન હતી.પછી તો એ વાતને વર્ષો વીત્યા. અને એ કુતૂહલતા લગભગ દબાઈ ગઇ હતી. તેવામાં પૌત્રીને વાર્તાઓ કહેવામાં એ જ વાર્તા સળવળીને નજર સામે આવી. જેમ જેમ હું કહેતી ગઈ તેમ તેમ એના ચહેરાની રેખાઓમાં આશ્ચર્ય અને આંખોમાં પ્રશ્નાર્થ ડોકાતા ગયા. છેવટે એ બોલી જ ઉઠી. બાપરે! શિક્ષક થઈને વિદ્યાર્થીનો અંગૂઠો માંગ્યો? ના…ના.. આ તો બરાબર ના કર્યુ કહેવાય. That is not fair…

 ઘડીભર હું આનંદ અને આશ્ચર્ય વચ્ચે સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. આનંદ એ વાતનો કે  આજે  ‘સાચું અને ખોટું’ વચ્ચેનો તફાવત સ્પષ્ટ છે અને આશ્ચર્ય એ વાતનું કે, વર્ષો પહેલાંનો સવાલ આજે ફરીથી મારા જ લોહીમાં દોહરાય છે અને જવાબ ??? નૈતિક મૂલ્યોની પરંપરા આજે પણ કોયડો બની રહી છે.

આવી તો કંઈ કેટલીય વાતો આપણા પુરાણોમાં છે. ભગવાન થઈને નાની વાતમાં કોઈનું માથું કાપી નાંખે?-એવો પ્રશ્ન એક બાળક કરે ત્યારે કેવું લાગે?. એકલા પુત્રનું જ નહીં હાથીની ય હત્યા કરી. અત્યારના યુગમાં આ વાર્તા સાંભળતો બુધ્ધિશાળી બાળક તરત જ કહે કે, ‘ગણપતિનું માથું તો તાજું ત્યાં  જપડ્યું હતું તે ન ચોંટાડતાં, એક હાથીની હત્યા કરવાની શી જરુર હતી?

આમાંથી સમજવાની વાત તો એ છે કે કાલ્પનિક વાર્તાઓ હોય કે, સાચાં સ્મરણો હોય, તેનો દસ્તાવેજી ઈતિહાસ પણ, એક એવું સાહિત્ય છે કે જેમાંથી વિરોધાભાસની વચ્ચેથી પણ સારાસારનો વિવેક સમજવા મળે છે, તેની વચ્ચે પણ જીવંત રહેવાનું શીખવા મળે છે.

આ બધા સંસ્મરણો લખ્યા પછી ટૂંકમાં કહેવું હોય તો જન્મ ગુજરાતના એક ગામડામાં, ઉછેર, લગ્ન અને બે દિકરાઓના જન્મ અમદાવાદમાં  અને તે પછી પરિવાર સાથે વસવાટ અમેરિકામાં. આમ તો આટલી જ અમસ્તી વાત. પણ આટલી અમથી વાતની પાછળ ઘણાં પરિબળો, અસંખ્ય ઘટનાઓ, અનેક સંજોગો, વિવિધ સ્થાનો, અલગ અલગ દેશી અને વિદેશી વ્યક્તિઓ. આ લખું છું ત્યારે ઝુંપડીની પોળના ભોળાભાઈ અને રણછોડકાકા જેવાં પડોશીઓથી માંડીને હ્યુસ્ટનના એડવર્ડ વોલ્શ,એના કે નેલ્સ અને જેનીફર જેવા નેબર સુધીના તમામ માણસો સ્મૃતિમાંથી સરે છે. તો સાથે સાથે પ્રભૂતાબહેન,યશોધરાબહેન વગેરેથી માંડીને મિસ રોબર્ટ્સન,મિસ સીયેરા અને મિસ ફીમસ્ટર વગેરે શિક્ષકોના ચહેરા પણ તરવરે છે. ભારત,અમેરિકા,હોંગકોંગ,સિંગાપોર,કેમ્બ્રીજ વગેરેના રસ્તાઓ પણ દેખાય છે. પ્રસંગો અને ઘટનાઓના હરણટોળાં ફરીથી એકવાર ચારેબાજુથી મનોકાશમાં દોડાદોડ કરી રહ્યા છે.  જાણે કોઈ ગીચ ઝાડીમાંથી ઊડી આવતા તીડના ટોળાંઓ ! તો ક્યારેક જાણે નજર સામે ફરફરતાં મનગમતાં પતંગિયાઓ !!

થોડા દિવસો પહેલાં જ વર્ષો જૂના કાગળિયાં હાથ લાગ્યાં. ફરીથી ફીંદવાનું મન થયું. લગભગ ૪૦ વર્ષ પહેલાં ભારતમાં છોડેલાં સ્વજનો અને મિત્રોની મોંઘી મિરાત હતી એ. સાચવીને રાખેલાં, મિત્રોના જૂનાં પત્રો વાંચતી ગઈ,વાંચતી ગઈ ને પછી તો વાંચતી જ રહી. વિદેશની ધરતીની શરુઆતની અવનવી વાતો, મથામણો,મૂંઝવણો અંગેની મારી અનુભૂતિઓના મળેલાં પ્રતિપત્રો…કેટકેટલું ભર્યું હતું એમાં કે જેણે આજે પણ હ્રદયને હલાવી, વલોવીને ઉલેચી નાંખ્યું ! મન–મસ્તિષ્ક પર જબરદસ્ત રીતે ચોંટી ગયેલી સ્મરણીય યાદો આંગળીઓ પર વળગીને શબ્દ બની ઠલવાતી ચાલી..

આમ તો આ અનુભવ સૌનો હશે જ…હોય જ..

આ આંગળીઓના ટેરવેથી કેટકેટલું ઝર્યું હશે ?
ને હૈયાના હોજમાંથી ત્યારે કેટકેટલું સર્યું હશે?
આ સમયના પડ,બની થડ,જામી જાય છે મૂળ પર
પણ પાંદડીઓ વચ્ચે પતંગિયા જેવું કૈંક ફરફર્યું હશે.
અંતરની એરણ પર ધસમસતા આ અતીત પૈડે,
જરૂર જોજનો સુધી, ખેતરોના ખેતરને ચાતર્યું હશે.
દિલના હાર્મોનિયમ પર યાદોની આ સારેગમપધનીસા,
અવશ્ય ક્યાંક, કોઈક અલૌકિક સંગીત અવતર્યું હશે .

આમ જોઈએ તો જાણેઅજાણે આ બધી સ્વયંની જ શોધ નથી શું? અને આ સ્વયંની શોધ પાછળની મથામણના મૂળ પણ એક વીજઝબકાર જેવું રહસ્યમય નથી શું? 

જે હોય તે.. પણ મનમાં ભરીને જીવવું, એના કરતાં, મન ભરીને જીવવું..! એજ  સાચુ જીવન છે. 

જીવન અને સાહિત્ય વિષે પુસ્તકો ભરીને વિગતવાર અર્થો ઠેકઠેકાણે અપાયાં છે. પણ હું મારા આજ સુધીના વ્યવહાર જગતના જુદા જુદા અનુભવો પછી ખુબ સ્પષ્ટપણે અને પ્રામાણિકપણે હંમેશા એમ માનતી અને કહેતી આવી છું કે સાહિત્ય એ બીજું કંઈ જ નથી પણ જીવાતું જીવન છે અને આ જોવાતું જગત છે. અહીં શિખરની ટોચ છે, અને તળેટી પણ અહીં જ છે. અહીં  જ વસંત છે અને પાનખર પણ છે જ. અહીં માનવ –સંબંધોના સૂરીલા સૂર છે તો વાસણોના ખખડાટ પણ છે. હાથમાં લીધેલાં સુંદર ગુલાબના ફૂલમાં કુમાશ પણ છે અને કાંટા પણ સાથે જ છે. એક એક વ્યક્તિ અલગ છે. સરવાળા–બાદબાકી બધામાં છે અને બધે જ છે. ઈશ્વર પણ ક્યાં પર્ફેક્ટ લાગે છે? નહિ તો માત્ર સુખ અને સુખ જ ન સર્જ્યું હોત ?

જીવનમાં ઘણીવાર ન ધારેલું બની જતું હોય છે. જો ઉભી થયેલી નવી પરિસ્થિતિઓ વિશે રડ્યા જ કરીએ તો કંઈ જ થઈ ન શકે.. પણ દુઃખનું પક્ષી માથા પર આવી બેસે તો એને માળો બાંધવા ન દેવાય. સિફતપૂર્વક અને શાંતિથી એને ઉડાડી મૂકાય. જીંદગીમાં એકલા ઝઝુમીએ તો જ નવા રસ્તા દેખાય છે, તો જ ચાલવાની હિંમત વધે છે અને આનંદ પણ ખરો જ. પોઝીટીવ વિચારતા રહેવાથી બધું સારું જ થાય છે.. વિચારો સારા તેના આચાર આપમેળે સારા અને જેના આચાર સારા એનું જીવન સારું.

નવા યુગના GPS (Global Positioning System) જેવો અતિ સરળ રાહ સૌને મળે, આ સફરને સુંદર અને સફળ બનાવે અને અંતિમ મુકામ સુધી સરળતાથી પહોંચાડે તો ‘વિશ્વશાંતિ’ નું સ્વપ્ન સાકાર બને.

અંતે, અકળ એવી સૃષ્ટિમાંથી થતાં અગમ્ય ચમકારા જેવી આ, મારી અનુભૂતિઓ છે અને એના અહેસાસની ઝલક છે, સ્મરણની શેરીમાં રખડતા રખડતા જડેલી જડીબુટ્ટી છે. કહો કે, દરિયાની રેતીમાં વેરાયેલા છીપ છે,જેનું આમ તો મૂલ્ય કશું જ નહિ, છતાંય ખૂબ અમૂલ્ય!

અને છેલ્લે આ સ્મરણોને પંપાળીને સજાવતી, સમજાવતી અને સ્નેહપૂર્વક સ્વીકારતી કલમની શક્તિ થકી સૌને વંદન…એને જ હાથમાં લઈને કહું છું કે,  “લો અમે તો ચાલ્યાં પાછાં કલમને કરતાલે…

અહીં નીચેના પિક્ચર ઉપર ક્લીક કરી સાંભળો…