પત્રાવળી-૫૬ મહાથાળ….

  

અમારાં સૌ પત્રપ્રેમીજનો !
પત્ર ! અત્ર, તત્ર, સર્વત્ર એવા – આ પત્રયાત્રાના અંતિમે પહોંચેલા, ને એક નહીં પણ ચચ્ચાર જણાં દ્વારા, અત્રે આકાશી ચોતરેથી લખાયેલા – પત્રથી અમે આપ સૌને સ્નેહયાદી મોકલી રહ્યાં છીએ.
વાત જાણે એમ બની કે –
બરાબર એક વરસ પહેલાં, એટલે કે ગયા જાનેવારીમાં આરંભાયેલી અમારી આ પત્રાવલિ અનેક રીતે જુદી પડનારી હતી. આરંભમાં તો અમનેય ખબર નહોતી કે એનું સ્વરૂપ કેવું હશે….

અમે તો પત્રની આ પરંપરાને પત્ર–આવલિ ગણીને એક ‘પત્રમાળા’ ધારી હતી પરંતુ આરંભમાં જ ‘પતરાળી’ શબ્દ સાંભરી આવેલો ! ને પછી તો આ પત્રોને અમે (ખાખરાનાં પાંદડાંને ગૂંથીને બનાવાતી પતરાળી જ ગણીને) ભોજન–વાનગીઓ પીરસતાં હોઈએ એ રીતે જ આપ સૌ વાચકો સમક્ષ (જાણે કે તમે સૌ અમારા આ નેટઆંગણે મહેમાન બનીને પધાર્યાં હોય તેમ) જુદી જુદી શબ્દવાનગી પીરસતાં રહ્યાં !!

મહેમાનોને આ વાનગીઓ કેટલો સમય પીરસી શકાય/પીરસી શકાશે–ની ગડમથલમાં અમે એવું નક્કી કરેલું કે ભોજનયજ્ઞ કર્યો જ છે તો પછી છપ્પનભોગ ધરીને જ સંતોષ લેશું…..

તો વાત આવી છે, વાચકમિત્રો ! તમને તો અમે આમ દર અઠવાડિયે વિવિધ વાનગીઓ પીરસતાં પીરસતાં પંચાવન ડીશો પીરસી વળ્યાં ને હવે આ છપ્પનમી છે. તમને શું લાગે છે, પંગતમિત્રો ! આ છપ્પનમી થાળીમાં “શું આપીએ તો ઠીક ગણાય ?”

બસ, આ જ સવાલના માર્યા આજે અમે ચારેય પીરસણિયાં (દેવિકા ધ્રુવ, રાજુલ કૌશિક, પ્રીતિ સેનગુપ્તા અને જુભૈ) આકાશીચૉરે ભેળાં થયાં છીએ ને સૌની વાનગીઓની ભેળ બનાવીને મૂકવા ધારીએ છીએ…..

વાચકમિત્રો ! આપનામાંનાં મોટાભાગના નેટજગતે સુજ્ઞવાચક તરીકે સામાજિક માધ્યમો દ્વારા વિવિધ માહિતી મેળવતા રહે છે; ઘણા વાચકોને પોતાનાં બ્લૉગ–સાઇટ કે ફેસબુક જેવાં પ્રકાશનસ્થાનો પણ છે. ક્યાંક, ક્યારેક, કોઈ નિમિત્તે આ સૌ ભેળાં થઈ જઈને સામૂહિક કાર્યોને સફળ બનાવે છે. અમે પણ આ પત્રમાળા દ્વારા કંઈક એવું જ ગોઠવેલું જેને કારણે આ લખનાર ચાર જણ સિવાય પણ ઘણા બધા લોકો પત્રથાળીમાં પોતાની વાનગી પીરસી ગયાં ! ને એટલે જ, એ સૌ લેખકમિત્રોની સાથે સાથે આપ સૌ વાચકોનો પણ સાભાર ઉલ્લેખ આરંભે જ કરી લેવો છે.

આપ સૌનો સહયોગ કાયમ યાદ રહેશે….

મિત્રો, ટપાલવહેવાર તો હવે ભૂતકાળ બની રહ્યો છે એવે ટાણે આ આકાશી પત્રોએ અમને પ્રેરણા આપી છે. આમ જોઈએ તો ટપાલ ફક્ત સંદેશાવ્યવહારનું જ માત્ર સાધન નહોતું. પત્ર એક સાહિત્યસ્વરૂપ પણ હતું જ. ગુજરાતી સાહિત્યમાં પણ પત્રોએ ઉત્તમ, સાહિત્યિક વાચન પૂરું પાડ્યું છે. અત્યારે, આ લખતાંમાં યાદ આવી ગયો હીરાબહેન પાઠકનો, વંદનીય સ્વ રા.વી.પાઠકને લખેલો “પરલોકે પત્ર” ! સહયોગીઓ, આપણી ગરવી ગુજરાતીમાં લખાયેલા આવા અન્ય પત્રો પણ તમને યાદ આવે તો વળતી ટપાલે (કૉમેન્ટકક્ષે) જણાવજો પાછાં !

પત્ર શબ્દ જ એવો છે જે સાંભળતાં જ વૃક્ષને વળગી રહેલું પાન યાદ આવી જાય. કેટકેટલા રંગો, કેટકેટલા આકારો, શાખાપ્રશાખાને વળગીને કરાતા કેટકેટલા ધ્વનિવિશેષ…..અને ખાસ કરીને કેટકેટલા તેના ઉપયોગો !! પાંદડું, પાન, પર્ણ ને પત્ર એમ વિવિધ નામે સંબોધાતું આ પાન ખરેખર તો વૃક્ષ–વેલી–છોડનું રસોડું છે તે કોણ નથી જાણતું ? ભૂમિજળ, સૂર્યનાં કિરણો અને હવાની સામગ્રીમાંથી આ જ પાન રસોડું ચલાવે છે ને વિશ્વને મળી જાય છે અણમોલ, પૌષ્ટિક જીવનતત્ત્વો !! પુષ્પમ્ અને ફલમ્ તો આ પત્રમને જ આધારિત છે ને !

અમે લોકો આ પત્રને રસોડે જે કાંઈ રાંધવાને મથ્યાં એમાં પહેલો પદારથ અમને મળ્યો તે શબ્દનો ! ભોજન તૈયાર કરવામાં વિવિધ સામગ્રીની જરૂર પડે. અમારી મુખ્ય સામગ્રી તો હતી શબ્દ ! એ શબ્દની સાથે ‘વિચારો’ ભેળવ્યા અને “ભાવ”નું ઉમેર્યું મોણ ! સરસ મજાનો પીંડ બંધાતો રહ્યો ને અમે એમાંથી વાનગીઓ સર્જતાં રહ્યાં…..પણ, હા કબુલ કરવું જ રહ્યું કે ક્યારેક કોઈ વાનગી પત્ર કરતાં લેખ જેવીય બની ગઈ ખરી ! ધ્યાન ન રહે તો બહુ વખાણી વાનગી દાંતે વળગે ખરી.

અમે શબ્દને સહારે જેટલું બન્યું તેટલું સર્જ્યું. તમને બધાંને યાદ હશે કે, આ પત્રાવલિમાં મોટે ભાગે શબ્દનો મહિમા થયો છે. અમારા બધાંમાં આગળ ચાલનારાં દેવિકાબહેને આ ચૉરે બેઠાં શબ્દને બરાબરનો રજૂ કર્યો; કહે કે,

“વિચારું છું કે માણસના જન્મ્યા પછીના હાવભાવના હોંકારામાંથી ક્રમે કરીને કદાચ ૐનો અક્ષર મળ્યો. ૐના આ અક્ષરમાંથી શબ્દ બન્યો, શબ્દમાંથી ભાષા સર્જાઈ અને ભાષા થકી ભાવોને અભિવ્યક્તિના વાઘા મળ્યા, અલંકારોના શણગાર પણ સોહ્યા અને તેમાંથી જ તો પેલા અસલ હોંકારાને અવનવાં અનેક રૂપો મળ્યાં !”

એમની વાત સાંભળીને અનેક સામયિકોનાં લેખિકા એવાં રાજુલબહેને હોંકારો ભણીને પોતાની વાત આ રીતે ટહુકાવી –

“શબ્દનું તો એવું છે ભાઈ, એ શાસ્ત્ર બનીને મારગ ચીંધે તો ક્યારેક શસ્ત્ર બનીને સંબંધોની આડે પણ આવીને ઊભો રહે. એને તો ક્યાં, ક્યારે અને કેવી રીતે વાપરવો એ સૌની વિવેકબુદ્ધિ પર નિર્ભર છે એટલે જ તો આજે રાહી ઓધારિયાની આ ચાર પંક્તિઓ યાદ આવી..

‘શબ્દ ક્યાં મારો કે તમારો છે? શબ્દ હર કોઈનો દુલારો છે.

બુઠ્ઠા, અણિયાળા, રેશમી, બોદા, શબ્દના કેટલા પ્રકારો છે !

ભાવ છે અર્થ છે, અલંકારો – શબ્દોનો કેટલો ઠઠારો છે;

જો જરાક અડકો તો છટપટી ઊઠશે, શબ્દ સંવેદનાનો ભારો છે.’ ” 

વિશ્વપ્રવાસી એવાં પ્રીતિબહેન સેનગુપ્તા પણ આકાશીચૉરે હાજર હતાં; એમણે વાતની વાટને સંકોરતાં કહ્યું –

“બસ, હવે વધારે શું કહેવાનું? આખું આવર્તન પૂરું થયું. આટલાં અઠવાડિયાંથી શબ્દની ઉપસ્થિતિનો, શબ્દની અનુભૂતિનો, એની અર્થચ્છાયાઓનો, અને એના રૂપ-સ્વરૂપનો યથેચ્છ મહિમા થતો રહ્યો. જાણે શબ્દોત્સવનું પર્વ ઊજવાયું. શબ્દ વિષેનું કલ્પન જુગલકિશોરભાઈએ સૂચવ્યું, પણ પછી ‘પત્રાવળી’ તરીકેના એના આકારનો વિમર્શ તો દેવિકાબહેનનો, ખરું છે કે નહીં? પછી રાજુલબહેન જોડાયાં, અને મને પણ સાથે જોડાવાનો લાભ મળ્યો…”

 

આગળ કહ્યું તેમ, આ પતરાળી ભોજનપર્વનું માધ્યમ જ બની ગઈ ! ટપાલ એના આકારે કરીને ભલે જુદી ભાસે, પણ એમાં લખનાર એના વાંચનારને જે વાતો પીરસે છે તે ભોજનવ્યંજનોથી સહેજેય ઊતરતી નથી હોતી ! ભૂખ્યો માણસ જેમ થાળીના ખખડવાની રાહ જુએ તે જ રીતે ભાવપૂર્ણ રીતે પત્રો લખનારની વાત સાંભળવા એનો વાચક રાહ જોતો હોય છે ! જુઓ, (નહીં, સાંભળો…) પ્રીતિબહેન શું બોલ્યાં :

“વર્ષો પહેલાં, નાની ઉંમરમાં, ને તેય એકલી, જ્યારે અમેરિકા આવી ત્યારે, જડમૂળથી દૂર થયેલા છોડની જેમ, ક્યાંય સુધી સર્જનાત્મક કશું પાંગરી શકે તેમ હતું જ નહીં. તે સમયે ચાલુ રહ્યું હતું ફક્ત પત્ર-લેખન. વર્ષના સો-સવાસો પત્ર હું લખી મોકલતી. મારી માને તો, એમના અવસાન સુધીમાં, પાછા જુદા. એની સંખ્યા સાતસો પત્ર જેવી જરૂર થઈ હશે. આમ કાગળ લખીને, અને જવાબ મેળવીને કેટલાયે સંપર્ક વિદેશમાંની શરૂઆતની એકલતામાં આધારરૂપ બની રહેલા.”

શબ્દની ત્રણ શક્તિઓ છે: અભિધા, લક્ષણા ને વ્યંજના. અભિધા સાદી વાત સીધી રીતે કહી દે છે; લક્ષણા વાતને વાંકીચૂંકી કરીને કહે છે પણ વ્યંજના તો……કૉળિયો જેમ જેમ ચવાતો જાય તેમ તેમ જે રીતે સ્વાદ વધતો જાય તેમ શબ્દના અનેક અર્થો આપ્યાં કરે ! અમારા પત્રોમાં પીરસાયેલી વાનગીઓનું પણ એવું જ સમજવું….પત્રનો શબ્દ ફાઇલ કરી દેવાનો હોતો નથી. એ તો રાજુલજી કહે છે તેમ “શબ્દ બ્રહ્મ છે  તો એ અનશ્વર પણ છે. વ્યક્તિના ક્ષય પછી પણ એ કોઈ પણ સ્વરૂપે બ્રહ્માંડમાં કાયમ રહે છે. આશા છે કે આપણા આલેખાયેલા અને ક્યાંક કોઈને સ્પર્શેલા શબ્દો થકી આ પત્રાવળી સૌના મન-બ્રહ્માંડમાં કાયમી બની રહે…”

એક બાજુ આપણે શબ્દને શાશ્વત કરવા કે રાખવા માગીએ છીએ તો બીજી બાજુ શબ્દ જેનું એકમ છે તે ભાષા હવે વિજ્ઞાને આપેલાં ઉપકરણો થકી વિકસવાને બદલે જાણે કે વિકૃત થતી – ટૂંકાતી જતી બની રહી છે ! ભાષા તો ખરી જ પરંતુ શબ્દ પણ મોબાઇલ જેવાં ઉપકરણોના વપરાશે કરીને અ–નિવાર્યપણે ટૂંકાતો જાય છે ! ક્યારેક શબ્દ એનું સૌંદર્ય ગુમાવી રહ્યો છે તો એની વ્યંજના, એનાં સ્વાદમીઠાશ પણ ગુમાવી રહ્યો છે !!

પત્રનો શબ્દ જે બે વ્યક્તિ, બે કુટુંબો વચ્ચેનો સેતુ હતો તેનો ઇતિહાસ બહુ લાંબો, સદીઓ જૂનો છે. રુક્મણિએ કૃષ્ણને લખેલો પત્ર સૌથી જૂનો ગણીએ તો કાવ્ય–સાહિત્યની ઊંચી કોટિએ પહોંચેલો કાલીદાસનો મેઘદૂતીય સંદેશવ્યાપાર આજે ચિંતાની કઈ સ્થિતિએ પહોંચી ગયો છે ! ચિંતાનો આ વિષય, જુઓ રાજુલબહેન શી રીતે બતાવે છે :

“પત્ર પરંપરા તો સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરા. કવિ કાલિદાસના મેઘદૂતની રચના એટલે આજથી ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાના સમયનો ગાળો અને ત્યારથી માંડીને આજ સુધી અનેક રીતે પત્રોની આપ-લે થઈ હશે. સમય જતાં આજની ઇન્ટરનેટની સુવિધાએ ઇમેલ અને ટૂંકા સંદેશાવ્યહવારે- (SMS) અભિવ્યક્તિનો પનો પણ ટૂંકો કરવા માંડ્યો. લાગણી કદાચ વ્યક્ત કરી શકાતી હશે પણ ઉષ્મા ઘટી. પત્રના આદાન-પ્રદાનમાં જે આનંદ કે ઉત્સાહ-રોમાંચ હતો એ હવે ઓસરવા માંડ્યો…”

પ્રીતિબહેન પણ એ ચિંતામાં હોંકારો તો ભણે છે છતાં અમારી આ પત્રાવલિએ જે લાભ આપ્યો તેનેય સંભારી આપે છે. કહે છે –

“સર્વોપરિ, સામૂહિક કરુણતા એ બની છે કે વૈદ્યુત્તિક સાધનોના અનહદ ઉપયોગની સાથે સાથે ભાષા પોતે જ ઝંખવાતી ગઈ છે. સુંદર શબ્દ-રૂપ અને અર્થ-સ્વરૂપથી મુગ્ધ થતાં રહેનારાંની સંખ્યા ઘટતી જઈ રહી છે.”

પણ પછી સધિયારો આપતાં ઉમેરે છે – 

“અતિ આધુનિકતાના આવા સંજોગોમાં, ‘પત્રાવળી’ના આ અભિગમને કારણે, સાદા તેમજ અલંકૃત શબ્દો સાથે ઇષત્ ક્રીડા કરવા મળી. હા, ઉપકરણ ‘બ્લૉગ’ જેવું વૈદ્યુત્તિક ખરું, પણ એનો ઉપયોગ અત્યંત મૌલિક અને સર્જનાત્મક કાર્ય માટે થયો.” 

 તો શું, આ પત્રમાળાનો અમારો આ પ્રયોગ સફળ ગણીશું કે અફળ ? એનો નિર્ણય કોણ ને કઈ રીતે કરશે ? કોણ કરશે એ તો તમે સૌ – અમારા વાચકમિત્રો, સહપાઠી–સહયોગીઓ જ કહી શકો પરંતુ “શી રીતે ?”નો જવાબ તો દેવિકાબહેન – પત્રને એક ભરેલા ઘડા સાથે સરખાવીને, એમની શૈલીમાં રજૂ કરતાં ગુજરાતના ત્રણ ઉત્તમ સાહિત્યકારો વચ્ચે થયેલા સંવાદ દ્વારા – આ રીતે આપે છે :

યમુના નદીમાં તરતો ઘડો ખાલી રહે છે એટલે સુંદરમ કહે છે કે –

“જો ઘડો ભરવો જ ન હતો તો ઘડો ઘડ્યો શા માટે?”

ઉમાશંકર જોશી એનો જવાબ આપે છે કે, “જો ઘડાએ તરવું હોય તો એણે ખાલી રહેવું જ જોઈએ…”

સુંદરમને વાત ઠીક ન લાગતાં દલીલ કરે છે કે “ઘડાની સાર્થકતા એ તરે એમાં નથી. ભરાય એમાં છે…..” પણ મકરંદ દવે તો વળી ત્રીજી જ વાત મૂકીને આપણા આ પત્રવ્યવહારને એક દિશા બતાવી દે છે ! કહે છે :

“ઘડાની સાર્થકતા એ તરે એમાં પણ નથી અને ભરાય એમાં પણ નથી, એની સાર્થક્તા તો એને કૃષ્ણનીકાંકરી લાગે એમાં છે.”

આપણી આ ‘પત્રાવળી’ના  શબ્દ–ઘડા ને સાહિત્ય–જગતની દૄષ્ટિ–કાંકરી લાગે તો ભયો..ભયો…

હવે આ વરસદિવસ ચાલેલો પત્રવ્યવહાર આજે છપ્પનમે પત્રે વિરામ લેવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે અમે, આ ચારેય જણાં આપ સૌ વાચકમિત્રોને પૂછીશું…..

હે પ્રિય વાચકો !  આપ સૌની વિવેચનાભરી, આ અવનવીન પત્રચેષ્ટાને પ્રોત્સાહક પણ બને તેવી એકાદ કૃષ્ણકાંકરી અમારા કૉમેન્ટકક્ષે લગાવશો કે નહીં ?!!

કૃષ્ણકાંકરીની અપેક્ષાએ આતુર અમારાં ચારેય શબ્દપૂજક પત્રલેખકો વતી,

સાભાર – જુગલકિશોર.