રસદર્શન-૯

    ‘હવા પર લખી શકાય’-  શ્રી શોભિત દેસાઈ

૫ મે ૨૦૧૭ના રોજ હ્યુસ્ટનની ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતામાં પ્રથમ વાર  શ્રી શોભિતભાઈ દેસાઇને સાંભળવાનો અવસર સાંપડ્યો.  તે સમયે મોટે ભાગે, મસ્તીથી સુંદરી અને શરાબની વાતો કરતા અને અભિનય કલાથી સૌને આંજી દેતા એક જલસાના જ્યોતિર્ધર તરીકેની છાપ મનમાં ઉપસી હતી. તે પછી તેમના તરફ્થી મળેલ “હવા પર લખી શકાય” એ ગઝલ સંગ્રહના પાનાઓ ઉપરછલ્લા ફેરવ્યા હતાં. આજે ફરી શાંત નીરવ પળોમાં એકી બેઠકે આખું યે પુસ્તક વાંચ્યું. જેમ જેમ વંચાતું ગયું, આનંદની માત્રા વધતી ગઈ. તેમના અભિનયથી અનેક ગણી વધુ આંતરિક સમૃધ્ધિ આ ગઝલોમાંથી સ્પર્શાતી ગઈ.

૧૧૯ પાનાના આ પુસ્તકમાં, અજબની મગરૂરી અને ખુમારીથી લખાયેલી પ્રસ્તાવનાથી માંડીને છેલ્લી ગઝલ “બેડો પાર લાગે છે મને” સુધી અનેકવિધ ભાવોનો સાગર લહેરાય છે. એમાં ઇશ્કે મિજાજીના શેર હોય કે, વૃક્ષોપનિષદના પાનાઓમાં પ્રકૃતિપ્રેમ છલકાતો હોય, જગતની કે વિધાતાની વિષમતા પરનો આક્રોશ હોય કે મદિરાના વિલાસી શેરો હોય પરંતુ એ બધાની વચ્ચે બહારથી નાસ્તિક જણાતા આ શાયરની ભિતરમાં  ઈશ્કે હકીકી, પયગમ્બરી સતત રમતી અને તરતી દેખાઈ આવે છે અને એ સંવેદના અવિરતપણે ગઝલપ્રેમ રૂપે લળી લળી ઢળે છે.

આજે આ સંપૂર્ણ કાવ્યસંગ્રહનો આસ્વાદ કરવાનું મન હોવા છતાં  માત્ર એક ગઝલ વિશે જ રસદર્શન કરીશ. તે પહેલાં  શ્રી શોભિતભાઈના જાણીતા શેરો સિવાયના, મને ખૂબ ગમેલાં નીચેના શેરોનો આનંદ લેવા જેવો છે.

• ઝિલાતા હોય છે ત્યારે નથી જ જીરવાતા
  ગઝલના શેર તો પયગંબરીના ફૂલો છે!

• નાગર ગઝલ લખે છે, ત્યજીને પ્રભાતિયાં
  કરતાલ,તાલ આપી રહી છે અઝાનને.

• છો ઉછાળો બે અઢી ફૂટ ઊંચે એને આભમાં
  તો ય મરકે છે શિશુ,વિશ્વાસ એનું નામ છે.

• જીવનમાંથી અમે છત્રી વગેરે હાંકી કાઢ્યાં છે.
  વહાવી વીજ, ભગવાને અમારા ફોટા પાડ્યા છે.

• તું તો કેવળ બન્યોતો’તો નદીઓથી
  ક્યાંથી લઈ આવ્યો આટલી ખારાશ.

• સતત એના સ્મરણને કેન્દ્રમાં રહેવું જ ફાવે છે.
  બહુ જૂના ભ્રમણને કેન્દ્રમાં રહેવું જ ફાવે છે.

• શબ્દો બિચારા ક્યાંથી તને વર્ણવી શકે?
  કંઈ શક્ય છે કહેવું?તું હોવાનું પર્વ છે.

• ઝળહળતી માણસાઈ,અવતાર માનવી છે.
  ઈશ્વરને માનવાનો આધાર માનવી છે.

• ક્ષીણ કપરા કાળમાં એ ઉંચકી લેશે તને,
  છાપ એક જ હોય,ઇશ્વર તો સદા મોજુદ છે.

• અકલ્પનીય ખજાના મળી જવાના તને
  બહું જ સીધું છે જીવવું,સરળ બની તો જો!

• અડું જરા તો આંગળીએથી સરી જતું અંધારું
  રેશમ લાગે જાડું એવી રાત હતી ખામોશ.

• તન તાંબુ મઢેલું સજી ઝુલે છે રબારણ
  ચક્ડોળની આ હાટને ગજવામાં ભરી લઉં.

• છે આમ તો ક્ષિતિજ પર પૂરબમાં આછું ટપકું
  ગાઢા તિમિરનું કિંતુ સૂર્યત્વ થઈ રહ્યું છે.

• સૂરજ પહેલો ઉગ્યો,બ્રહ્માંડના અસ્તિત્વનો ત્યારે,
  બની ગઈ એ જ, પંખીઓએ જે ગાઈ હતી ભાષા.

• અફીણી ઊંઘમાં વર્ષો સુધી ભાગીને જોયું મેં
  પરંતુ આખરે આવી ગઝલ,જાગીને જોયું મેં.

• નિરાકાર થઈને ગગન ખૂંદવાનો મને ગર્વ છે બહુ હવા ઓળખે છે.
  સદાકાળ ચાહ્યું છે શુભ મેં ગઝલનું મને એટલે શ્રી સવા ઓળખે છે.

• લખેલી લાગણીઓનો અહીં આભાર માનું છું.
  ગઝલ આવી એ પહેલાં માંડ સમજાઈ હતી ભાષા!

• ધબકતા માનવોમાંથી જ ઇશ્વર શોધવા બેઠા.
  નવો જે મંત્ર આપે એ કલંદર શોધવા બેઠા.

• તું,વગર આકારનો, સાકાર લાગે છે મને.
  પૂર્વજોના સહુ સ્મરણો તહેવાર લાગે છે મને.

ઉપરના બધા જ શેરોમાં વિવિધ વિચારો, અવનવા કલ્પનો સાથે વેરાયેલા પડ્યા છે. પણ મુખ્ય સૂર સંભળાય છે તે પરમ તરફની પ્રતિતીનો, વિશ્વાસનો, ગઝલની ગરિમાનો અને ભાષાના ગૌરવનો. આ બધાની વચ્ચે, પોતાને નરસિંહના વંશજ કહેતા આ નાગરની કલમે અવતરેલ “પયમ્બર બનાવીએ” ગઝલ મારા મનના માંડવે તોરણ સમ બની ગઈ.

પયમ્બર બનાવીએ..પાના નં ૩૩

મન ઈર્ષ્યા-દ્વેષ-રાગનું જોહર બનાવીએ
પૂજે મનુષ્યતા એ પયમ્બર બનાવીએ.

વિસ્મય સદાનું આંજી દઈ આંખમાં અને
છલકે કરુણા ફક્ત એ સરવર બનાવીએ.

નમણી અસીમતા જ મઢી હોય આમતેમ
છત હોય જેને આભની એ ઘર બનાવીએ.

વીણી વીણીને પૂર્વગ્રહો ફેંકીએ બધા,
સ્વીકારીએ તમામ, જીવન તર બનાવીએ.

દેખાડતા ન ફરીએ હથેળી કે કુંડળી,
પુરુષાર્થને જ ખુદનું મુકદ્દર બનાવીએ. 

“હવા પર લખી શકાય”ના પાના નં ૩૩ ની ઉપરોક્ત ગઝલના મત્લામાં ઉચ્ચ વિષયનો ઉઘાડ અને આહવાહન આપતા કવિ કહે છે કે,

મન ઈર્ષ્યા-દ્વેષ-રાગનું જોહર બનાવીએ
પૂજે મનુષ્યતા એ પયગમ્બર બનાવીએ.

આંતર-મનને ચકાસવાની, એમાં રહેલી આસુરી વૃત્તિઓનો નાશ કરવાની, જોહર બનાવીને નાબૂદ કરવાની અને સાથે સાથે માનવતાની પૂજા કરે એવા પયગંબર બનવા,બનાવવાની સીધી વાત અહીં કરી છે. એ માટેના ઉપાયો અને રીતો પણ ધીરે ધીરે,સહજતાથી આગળના શેરોમાં વર્ણવ્યાં છે. સૈથી પ્રથમ તો કહે છે કે ‘આંખમાં વિસ્મય આંજીને’ એટલે કે શિશુ સહજ નિર્દોષતા અને નિર્દંશતાનો ગર્ભિત ઈશારો કર્યો છે. કરુણા છલકાવવાની છે,એટલું જ નહિ,”છત હોય જેને આભની એ ઘર બનાવીએ”. અહીં કોઈ નાના મોટાં મકાનની વાત નથી.આભની છત ક્યારે મળે ? જ્યારે તમે વિશ્વને ઘર બનાવો તો જ ને? અહીં કવિવર શ્રી ઉમાશંકર જોશીના “વ્યક્તિ મટી બનું વિશ્વ-માનવી”નો પડઘો પડતો સંભળાય છે.

ચોથા શેરમાં એ કહે છે કે, નાના, મોટાં, જેટલાં હોય તે બધા પૂર્વગ્રહોને વીણી વીણીને ફેંકી દઈ જીવનને જેવું છે તેવું સ્વીકારી,તરબતર કરીએ. આ નાની સૂની વાત નથી. જાત, જગત અને જીવનની વ્યથા અને વિષમતાઓને હટાવવાનો આક્રોશ છે,ઝંખના છે, તૈયારી પણ છે એ માટે . કેવી તૈયારી?

દેખાડતા ન ફરીએ હથેળી કે કુંડળી,
પુરુષાર્થને જ ખુદનું મુકદ્દર બનાવીએ.

અહીં વળી એક વધુ  સરસ વિષય છેડ્યો! પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થનો, મહેનત અને મુકદ્દરનો, કિસ્મત અને કર્મનો..

માત્ર પાંચ જ શેરોની ટૂંકી બહરની આ ગઝલમાં કવિ શ્રી શોભિત દેસાઈએ ભિતરની વાચાને યોગ્ય શબ્દો પ્રયોજીને સુપેરે ઢંઢોળી છે. મહદ અંશે ઈશ્કે મિજાજીના આલાપ છેડતા અને મુશાયરામાં મંચ ગજાવતા આ રંગીન શાયર અનાયાસે  અહીં પયગંબરીના ફૂલો ધરી બેઠા છે જેનો આનંદ સહ સ્વીકાર છે. કારણ કે, સાંપ્રત સમયમાં આવા પોકારની જરૂરિયાત છે! “બનાવીએ” રદીફની સાથે ઘર,તર, સરવર  સઘળા કાફિયામાં સતત પયગંબરનો નાદ ઝીલાયો છે.  આવી ઉંચી ભાવના આલેખતી નરસિંહના વંશજની, ગઝલકાર શ્રી શોભિત દેસાઈની કલમને વંદન.

અસ્તુ…..

 

દેવિકા રાહુલ ધ્રુવ

જુલાઈ ૨૭,૨૦૧૭

 

 

રસદર્શન-૮

રસદર્શનઃ

“હું એવો દીવો શોધું છું”-ગઝલ –ડો.મહેશ રાવલ.

અણજોતી આડશ ઓગાળે હું એવો દીવો શોધું છું.
ઓજસ આવે સૌના ભાગે હું એવો દીવો શોધું છું.

ખૂણેખૂણો ખોલી મનનો હર મનને નિર્મળતા બક્ષે
વાણી વર્તનને અજવાળે, હું એવો દીવો શોધું છું.

ઈર્ષાનું બળકટ  કદરૂપું  અંધારું જે વિખરાવી દે
માણસ જ્યાં માણસને ભાળે હું એવો દીવો શોધું છું.

પારેવા જેવા હૈયાને સધિયારો દઈ સંભાળી લે,
અવઢવનો ઓછાયો ખાળે હું એવો દીવો શોધું છું.

અધકચરા છે જ્યાં સગપણ ત્યાં,વાદળ શંકાના ઘેરાશે
સંબંધોના સંશય બાળે હું એવો દીવો શોધું છું.

અંગત આંખે તરકટ આંજી તત્પર બેઠા છે તકવાદી
ખુદ્દારીથી સંકટ ખાળે હું એવો દીવો શોધું છું.

સાચું એ કાયમ સાચું ‘ને ખોટું એ ખોટું રે’વાનું,
એવી સમજણ  દે સરવાળે હું એવો દીવો શોધું છું.

( હ્યુસ્ટનની ગુ.સા.સ.ના  તેમના કાર્યક્રમ દરમ્યાન  મળેલ  ભેટ “ખરેખર” ગઝલ સંગ્રહમાંથી સાભાર ) 

ચાર ચાર દાયકાઓથી ગઝલ લખતા ડો. મહેશભાઈ રાવલની  ઉપરોકત ગઝલ એક અનોખું અજવાળું પાથરીને મનમાં ઝળહળી ગઈ.   સામાન્ય રીતે, નિજાનંદી ખુમારી અને અનોખા ઠાઠથી ચોટદાર લખતા ડો. મહેશભાઈ આમાં એક નાજુક ઉમદા વાત લઈને આવ્યા છે.

સોળ ગુરુવાળી બહેરમાં લખાયેલી આ ગઝલનો ઉઘાડ તો જુઓ? મત્લાના શેરમાં જ એ કહે  છે કે,
અણજોતી આડશ ઓગાળે હું એવો દીવો શોધું છું.
ઓજસ આવે સૌના ભાગે હું એવો દીવો શોધું છું.

દીવા તો સૌ રોજ કરે છે, સદીઓથી કરતા આવ્યા છે પણ આ દીવો રોજીંદો કરતાં કંઈક વિશેષ છે. જાતજાતના સઘળા અંતરાયો ઓગાળી નાખે અને સૌને અજવાળું મળે એવા દીવાની શોધ છે.જગતમાં જોયેલી,અનુભવેલી અનેક વિષમતાને,અંધકારને, મલિનતાને,સંશયોને  હટાવવાની વાત આગળના ત્રણ શેરોમાં વ્યક્ત થાય છે.
માનવ મનના ખૂણે ખૂણામાં જાતજાતના જે કચરા ભરાતા રહે છે તેને, અને તે કારણે વાણી –વર્તનમાં જે  કાળાશ જામતી જાય છે તેને અજવાળતા દીવાની ઝંખના વ્યક્ત કરી છે. માણસની આસુરી વૃત્તિઓ જેવી ઈર્ષાને કારણે ઊભા થતાં કદરૂપા અંધારાને મિટાવી માણસ માણસને સાચી રીતે ઓળખે એવી સુંદર સૂફી વાત આગળના શેરમાં છતી થાય છે. એવું કંઈક બને તો જ કોઈ ગભરુની ઓથે ઉભા રહેવાની તૈયારી પણ થાય ને? જુઓ  હૈયાની સંવેદના કેવા મૃદુ શબ્દોમાં ગૂંથાઈ છે?

“પારેવા જેવા હૈયાને સધિયારો દઈ સંભાળી લે,
અવઢવનો ઓછાયો ખાળે હું એવો દીવો શોધું છું.”

ક્રમે ક્રમે કવિ આ જ વિષયને વિકસાવતા આગળ કહે છે કે, સંબંધોમાં કેટકેટલા સંશયોના વાદળો ઘેરાતા હોય છે તેને પણ બાળવાની જરૂર છે. સગપણ અને સંબંધના વિષયમાં  પણ  તકવાદીનો ક્યાં તોટો છે? સહજ કરેલો આ અછડતો ઉલ્લેખ, આંખે તરકટના પાટા બાંધી બેઠેલ ધૃતરાષ્ટ્રની અને એવા અનેક તકવાદીની કથાઓનું સ્મરણ કરાવી દે છે. એક જ શેરમાં વિચારનું વિશાળ ફલક  ભાવકના મનમાં વિસ્તારી આપવાનું  સરસ કવિકર્મ અહીં અનુભવાય છે.

છેલ્લે મક્તાના શેરમાં ડો.મહેશભાઈની અસલ ‘મિજાજે બયાં’ તાદૃશ થાય છે. સભામાં ઉભેલા અને પ્રેક્ષકોને હાથના એક ઝટકાથી જાણે ભારપૂર્વક કહેતા દેખાય છે કે, સાંભળો..
“સાચું એ કાયમ સાચું ‘ને ખોટું એ ખોટું  રે’વાનું…. આમાં કોઈ બાંધ છોડ નો હાલે..હોં…પણ મારા વહાલા, સમજો જરા..મારે જે કહેવું છે તે એ કે,

”એવી સમજણ દે સરવાળે, હું એવો દીવો શોધું છું.”

 વાહ..કેટલી ઉમદા વાત? આવા દીવાની તો આશકા લેવી જ પડે. જેને આવી સમજણ  આવી ગઈ હોય તે જ આ લખી શકે અને એટલે જ  અહીં એમનો એક બીજો શેર યાદ આવ્યા વગર રહેતો નથી  કે,

જાત ઝળહળ હોય તો ઝાંખુ કશું હોતું નથી.
તું તને વિસ્તાર તો આઘું કશું હોતું નથી.

ખુબ જ સીધા, સાદા, સમજાઈ જાય એવા શબ્દોમાં સહજતાથી છતાં મક્કમતાપણે કહેવાયેલી ઊંચી વાત મનને તરત જ સ્પર્શી અને ઠસી જાય છે. શબ્દેશબ્દની ઉચિત પસંદગી, ભાવને અનુરૂપ છંદ અને  ઝીણી ગૂંથણી એમને મોખરાના ગઝલકારોની હરોળમાં મૂકી દે છે એમાં કોઈ બેમત નથી.

શ્રી અમૃત ‘ઘાયલ’ના આશીર્વાદ અને  જનાબ કૈલાસ પંડિતની ગઝલમાંથી પ્રેરણા પામનાર ડો.મહેશભાઈની  વિકસેલી અને કસાયેલી કલમને સો સો સલામ..

માપ્યાં કરે…

મૌન રહી એ કેટલું આપ્યાં કરે,
ને ગહન ભાષા બધી માપ્યાં કરે. 

અવનવા સંજોગનો કક્કો અને,
રક્તથી બારાખડી સ્થાપ્યાં કરે… 

શાહી એક એ લાલ રંગી વાપરે!
ધસમસાવી અંતરે ચાંપ્યાં કરે.

દર્દના વ્યંજન, સુખોના સ્વર તથા,
વ્યાકરણમાં બસ, વ્યથા છાપ્યાં કરે.

છે, ખુશીના અલ્પવિરામો  છે અહીં,
પણ એ, છેલ્લે આશ્ચર્યો ટાંપ્યાં કરે..

લીપિ નોખી લાગણીઓની લખી
માનવીની હર કથા લીંપ્યાં કરે.         

જીંદગી, તારી કલમ કેવી હશે,
રેશમી ધારે સમય કાપ્યાં કરે.

ન્યારી નાગરી ન્યાત…..

આજથી થોડાં વર્ષો પૂર્વે  “નાગર ન્યારી”નામે રચના કરેલ. ત્યારે કેટલાંક રસિયાઓ નાગરી નાર જ સમજી બેઠાં હતાં!!!
અરે ભાઈ, ન્યારી નાર નહિ, ન્યાતની વાત છે આ.. નાગરોની ઓળખ,ખાસિયત,રીતભાત, અટક વગેરે અંગે, સુધારા વધારા સાથે અને શિર્ષકના સ્પષ્ટીકરણ સાથે, ફરી એકવાર એ  જૂની, હળવી રચના  નવા વેશમાં..

*********************************************************************************

નાગરી ન્યાતની વાત છે ન્યારી,
નરસિઁહ મહેતાની એ પ્યારી પ્યારી,
વાણી છે જેની મીઠી સુંવાળી,
 ને નારી છે જેની સૌથી રૂપાળી.

 

ખાટ ને પાન હર ઘરની રૂહાની,
ચાંદીની કોઠીમાં એલચી સુહાની.
નાણાવટી,કચ્છી,દીક્ષિત કે બક્ષી,
નોખી છે સૌની  વાણીમાં શુદ્ધિ.

કંથારિયા,જોશીપુરા, ખારોડ કે પારઘી,
ભાષાનો અલંકાર અહીં અતિશયોક્તિ !!
શક્રાદે,મહિમન ને હાટકેશની પુજારી,
ગુણિયલ,ગુમાની ભાત છે અમારી.

માંકડ,મચ્છર, ઘોડા ને  હાથી,
અટકમાં પ્રાણીની આ છે નીશાની.
લવિંગીયા, દીવેટીઆ, બુચ, વચ્છરાજાની,
અરે, મહારાજા,મુનશી, મેઢ કે અંતાણી.

ભુલશો ના કોઇ આ ધ્રુવની કહાની,
કે નવલી આપણી વાત છે મઝાની.
ગરવા ગુજરાતની મોંઘેરી પ્યારી,
નાગરી ન્યાતની વાત છે ન્યારી……

 

કામણગારી..કોણ?!!

નથી સમજાતું રૂપ અનોખું, તું છે કામણગારી.
જીંદગી જેવી અઘરી, સહેલી, ભાવોને ભરનારી.

કદી રૂપાળી રમણી જેવી રિસાતી, વળ ખાતી.
વાળનો છેડો વીંટી, છોડી, આઘે જઈ મલકાતી.
કદી અચાનક આંગળી ટેરવે બેસી મન  હરનારી,
નથી સમજાતું રૂપ અનોખું, તું છે કામણગારી.

ખો ખો રમતી ક્ષણમાં સરતી, કાલની સોડે સમાતી.
ઝરણાં,સરવર,સરિતા,સાગર મધ્યે જઈને લપાતી.
ઘાસ-પાન, ફળ-ફૂલ, તરુવર સઘળે તું વસનારી,
નથી સમજાતું રૂપ અનોખું, તું છે કામણગારી.

‘હુંકાર’થી ૐકાર ને વામનથી તું વિરાટ બનતી.
ને પામરને પરમ તરફની મતિ-ગતિ દાખવતી.
શ્વાસના સાજે, સંવેદનાના સૂરો  રેલાવનારી,
કવિતા, તારી આભા અનુપમ, નિત્ય નવી ને ન્યારી.

 

 

 

આ માણસ!!

ઘન ગરજે, વીજ ચમકે છે,  આ માણસ?
સાપ કરડે, વીંછી ડંખે ને,  આ માણસ?

કંઈ પણ કીધું ક્યાં છે હજી, તો  પણ લે,
સઘળું સમજી જાય છે, એ  આ માણસ!

માળો બાંધે, સજ્જ કરે, શોર કરે,અલ્યા,
પાંખો નહીં પણ અધ્ધર, ઊડે આ માણસ!

રાંધ્યા વિના તૈયાર ભાણે આરોગે,
જ્યાં ભોજન, ત્યાં ‘વાહ’ કરે,  આ માણસ!

જાણે છે કે જન્મ છે, મૃત્યુ પણ છે.
તો યે હોબાળા સર્જે , તે આ માણસ!!

ઓછા પાણીમાં પગ ના મૂકે ને,
‘લાઈક’ના દરિયે ડૂબે  આ માણસ.

હું, આપ, આપણે સૌ, આવું શાને હેં?
પાય લાગી ‘દેવી’ પૂછે  આ માણસ..

 

                                                        

પછી શું છે?…

ઘણાં કરે સવાલ કે આ જીંદગી પછી શું છે?
હું પૂછું છું કે કહો, દિવાનગી પછી શું છે?

જનાર શું ગયા પછી કદી ફરી પરત  થયા?
ખબર કશી ય કોને છે, રવાનગી પછી શું છે?

ફરે સદા પતંગિયું  ફૂલો ઉપર  લળી લળી,
બળે પછી ખબર પડે પસંદગી પછી શું છે?

ફળે, કળે, વળે ,બળે ઘણું બધું થયા કરે.
જવાબ છે, સવાલ ના હો, બંદગી પછી શું છે?

ભલે ને છાનું  કેટલું, બધાં ય રાખતા હશે.
કયામતે થશે હિસાબ ,ખાનગી પછી શું છે?