આજે ૨૧મી જુલાઈ….બે મહાન કવિઓ ( શ્રી ઉમાશંકર જોશી અને શ્રી અવિનાશ વ્યાસ) ના જન્મદિવસની શુભ સવારે…
સ્મૃતિના ખજાનામાંથી આનંદપૂર્વક…
1966-67માં કોલેજના વાર્ષિકોત્સવ નિમિત્તે યોજાયેલ કાવ્યપઠન સ્પર્ધામાં તૃતીય વિજેતા.
Advertisements
પત્રાવળી-૩૦
રવિવારની સવાર.
સહયાત્રીઓ !
તમારાં સૌની ટપાલો સમયસર મળે છે. ઇમેઇલનું બારણું ખખડે ને જોઉં કે આજે કોઈના લખાણનું પરબિડિયું નથી પણ ટપાલ છે, એટલે એક ઉત્સાહ જાગી જાય અને ઉનાળાના ઠંડા માટલાના પાણીની માફક ગટગટાવી જાઉં. (ઉનાળો ! સાક્ષાત્ અનુભવી રહ્યો છું… ને એટલે જ સાવ સહજ એ અત્યારે અહીંય ટપકી પડ્યો !)
તમ સૌની ટપાલના જવાબમાં (ના, જવાબમાં નહીં, આ કાંઈ વેપાર કે વહેવાર થોડો છે ? કે કોઈ હિસાબકિતાબનાં લેખાંજોખાય નથી જ વળી; એટલે “વાચનસુખના ઓડકારના વળતા પ્રતિભાવમાં –) સહજ જ થાય કે સૌને લાવો સંભારી લઉં.
‘સંભારી લઉં’ એમ લખ્યું ભલે, પણ ટપાલની આ પ્રવૃત્તિ, પ્રક્રિયા, કામગીરી, કાર્યવાહી એ શું ફક્ત સંભારવા પૂરતી મર્યાદિત હોય ? ટપાલ એ કોઈ કાગળના ટુકડા પર ટપકાવાતા અક્ષરો કે કમ્પ્યૂટરના પડદે છપાતા ફોન્ટસની હારમાળા જ છે કે ? લખવાની શરૂઆત થયા પછી આ હજારો વર્ષોમાં કેટકેટલાં લખાણો ચામડા ઉપર, તાલપત્રો ઉપર, પથ્થરો ઉપર ને એમ બદલાતાં જતા પટ ઉપર લખાતાં જ રહ્યાં છે. વેપાર–વ્યવહાર–દસ્તાવેજ ને કોણ જાણે કેટલાય ઉદ્દેશોને લઈને સદીઓથી લખાતું જ આવ્યું છે !
પણ સૌથી ઉપર જો કોઈ લખાણ રહ્યાં હોય તો તે સર્જનાત્મક લખાણો ! કાવ્યશાસ્ત્રમાં સંઘરાયેલો ઇતિહાસ જોઈશું તો જણાશે કે કાવ્યશાસ્ત્ર જેમાં ગદ્ય–પદ્ય સમગ્ર સર્જનોનો સમાવેશ થાય છે તેણે આપણી સંસ્કૃતિને સાચવીને પ્રસારી છે.
પણ, સર્જનાત્મક સાહિત્ય અને વ્યવહારોનાં સ્થૂળ, રૂક્ષ લખાણો એ બન્નેની વચમાં જેનું સ્થાન મને દેખાયું છે તે તો છે આ ટપાલો ! એમાં સ્થૂળ વ્યવહારોય છે ને હૃદયને નીચોવીને ગંતવ્યે બેઠેલા વાચકને ક્યારેક તો હલબલાવી મૂકનારાં સર્જનાત્મક તત્ત્વોય છે જ !! મને તો કિશોરાવસ્થાથી જ એનો નેડો લાગેલો.
પણ વાત તો હું કરતો હતો પત્ર દ્વારા સંભારવાની, ને તમને સૌને ક્યાંથી ક્યાં લઈ ગયો ! હા, પત્રો જો લાંબા થઈ જાય ને રોજિંદા વાતવ્યવહારોને ડાબે હાથે મૂકીને ફિલસૂફી ઠઠાડવા માંડે તો પત્રો પત્રો રહેતા નથી.
છતાં એક એવું કારણ આ માધ્યમની માયા પાછળ રહેલું છે, જેને માટે જ તો આજે તમને સહુને સંભાર્યાં હતાં ! (ફરી પાછું સંભારણું !)
તમને સહુને યાદ હશે કે મારા એક પત્રમાં મેં પત્ર અંગે લખેલું કે એ એવો અરિસો છે જેમાં વાંચનારને લખનારનો ચહેરો દેખાતો હોય છે ! આને ટેલિપથી તો ન કહેવાય તોય આ એક ચમત્કાર તો છે જ. લખનાર, એનાં ઘરનાં સૌ, અરે ઘરનું ફળિયું, ઓશરી ને રસોડું સુધ્ધાં વાંચનારને દેખાતું હોય છે પત્રમાં !!
ને એટલે જ તો એક જમાનો હતો જ્યારે ટપાલી સૌનો માનીતો હતો ! દૂરથી દેખાતા ટપાલીનાં ચરણારવિંદ પોતાના ઘરભણી વળતાં દેખાય કે તરત ઘરધણી ઊભડક થઈ જતો ! (હા, ગામમાં જો કોઈને ઘેર ‘તાર’ લઈને ટપાલી આવે તો માણસ ધરુજી જતો….માઠા સમાચારની બીકે પડોશીઓય ગણગણી રહેતા કે ભારે થૈ, કોક ગયું !
લ્યો, એક બીજુંય યાદ આવી ગયું – મરણનો કાગળ હોય તો કાગળના મથાળે ઘાટા અક્ષરે લખવામાં આવતું કે “કપડાં ઉતારીને વાંચજો” જેથી કરીને કપડાં–વાસણ વગેરે અભડાઈ ન જાય…)
વળી પાછી મૂળ ‘વાતનું વતેસર’ થઈ ગયું. તમે સૌ કંટાળી જાવ એ પહેલાં હવે એ વાત જ કરી નાખું એટલે હાંઉં.
પત્ર લખનાર, અહીં હું પોતે, લખતી વેળા નજર સામે તમને સૌને રાખું એ તો સહજ છે પણ લખતી વખતે મને જે પ્રેરે છે તે તો તમારા આવીને વંચાઈ ગયેલા પત્રોમાંની ફોરમ. પત્રો કાગળ પર હોય કે કમ્પ્યૂટરને પડદે, પણ એમાં લખાયેલા–છપાયેલા અક્ષરોમાંથી જ્ઞાનેન્દ્રિયોને સ્પર્શી જનારી કોઈ અગમ્ય ચીજ સ્ફુરી રહેતી હોય છે. જુઓ આ સ્ફુરણા શબ્દમાં જ કોઈ ફોરમનો અર્થ પ્રગટતો જણાય છે ? પત્રોને હું એટલે જ જીવંત ગણું છું.
પત્રો સર્જનાત્મક અને વ્યાવહારિક બન્ને બાબતોને સવ્યસાચીની જેમ પ્રયોજે છે !! એમાં બે હૃદયોની ધબકનું પ્રત્યાયન થાય છે તો વ્યવહારોની સીધી, સાદી, સપાટ વાત સચોટ રીતે પહોંચે છે. લેણદેણની વાતો કે કાયદાકીય નોટિસો કે નોકરીધંધાના વ્યવહારો પત્રોમાંના અક્ષરોથી અસરકારક રીતે ગંતવ્યે પહોંચીને કામ પાર પાડે છે.
મિત્રો, આપણા આ પત્રો પણ એના લક્ષ્યસ્થાનને વીંધે અને આગળ જતાં આપણા સૌ સહયાત્રીઓને પણ પ્રેરે તો આપણી આ યાત્રા જરૂર સફળ થશે. નેટજગતે પત્રોને સાહિત્યના મનગમતા સર્જનવ્યાપારનું સ્થાન પ્રાપ્ત થાય તેવી આશા રાખું.
આજના આ લાંબા અને કંઈક અંશે નિબંધરૂપ બની ચૂકેલા મારા આ પ્રયાસ બદલ ક્ષોભ સાથે –
સૌની સાભાર સ્મરણવંદના…..
-
જુગલકિશોર
-
Email: jjugalkishor@gmail.com
વાદળીનું ડૂસકું.
અછાંદસઃ
આભમાં અસ્તવ્યસ્ત પડેલાં વાદળ.
ઢગલે ઢગલા.
કેટકેટલી આકૃતિઓ?
મનગમતી અને અણગમતી..
બાળપણમાં એમાં સસલા અને મોર,
મા અને બાળક, રથ અને ઈશ્વર દેખાતાં.
એ આકારોમાં આજે આ શું દેખાય છે?
દાઢી વધારેલા, જાતજાતના યોદ્ધાઓ,
બંદૂકો, તોપો અને તલવારો.
ઘવાઈને પડેલાં શબની હારમાળા!!
ઓહ..ઓહ..
જેમ આકાશનું સાગરમાં,
તેમ આ પૃથ્વીનું પ્રતિબિંબ હશે.
સાંપ્રત પરિસ્થિતિઓનું ?!
વિચારું એ પહેલાં તો,
દૂર એક આછી પાતળી વાદળી દેખાઈ.
કલ્પનામાં વિષાદભીની કલમ સળવળી.
પણ એની ધાર ધ્રૂજતી શાને?
પાણી વગરનાં ઠાલાં દોડતાં વાદળ જોઈને,
કદાચ કલમને ગળે ડૂમો ભરાતાં,
ડૂસકું લીધું હશે!!
પત્રાવળી ૨૯
રવિવારની સવાર
સર્વે પત્ર-મિત્રોને સુંદર ઋતુની વધામણી.
મૌન શબ્દ પર વિચાર કરતાં કરતાં થાય, કે આમ જુઓ તો એ શબ્દ કેટલો સહેલો લાગે છે, નહીં? “કેમ આજે મૌન લઈને બેઠાં છો?”, અથવા “કેમ, આજે સાવ મૌન રાખ્યું છે કે શું?” જેવા કટાક્ષ કરવામાં આ શબ્દ વધારે વપરાતો દેખાય. મૌન એટલે તત્પૂરતો વાણીનો અભાવ કહીએ, તો રોજિંદા જીવનમાં આવી ચુપકીદી કે શાંતતા મોટા ભાગના લોકોને ગભરાવી- ગુંગળાવી મૂકે છે. એમને અવાજ જોઈતો હોય છે, પછી ભલે એ સાંભળતા ના હોય. એટલેકે જેને ‘ white noise’ કહે છે તે.
વ્હાઇટ નૉઇઝ – કૃત્રિમ અવાજ, ઇચ્છાપૂર્વક પશ્ચાદ્ભૂમાં હાજર રખાતો just some sound. એમ તો એ કર્ણપ્રિય રવ હોઈ શકે છે, ને મધુર ધ્વનિ પણ હોઈ શકે છે. એ સતત ચાલુ રહે છે, ને એની હાજરી લોકોને એકલાં નહીં હોવાની ધરપત આપે છે. એ બધું અર્થહીન ને ઉપરછલ્લું હોય તો વાંધો નહીં, પણ હોવું જોઇએ તે નક્કી. “સાવ શાંત હોય તો જગ્યા ભેંકાર લાગે, ભઈ”; ને “કોઈ વાત કરનારું ના હોય તો સાવ કંટાળી જવાય, હોં”- જેવા ઉદ્ગારો આપણે ક્યાં નથી સાંભળ્યા?
તો ‘મૌન’ શબ્દ શું કેવળ શબ્દોની, વાણીની, અવાજની ગેરહાજરી જ સૂચવે છે? એ શબ્દમાં શું કશાની, કશા તત્ત્વની હાજરી છે જ નહીં?
મિત્રો, હું એમાં રહિતતા નહીં, પણ સભરતા જોઉં છું. મૌન શબ્દને હું વ્યાપક રીતે જોવા પ્રેરાઉં છું. મૌન એટલે સ્વ-સ્થ હોવું, એમ સમજું છું. સ્વમાં, નિજમાં સ્થિર હોવું તે, એટલેકે જાતની સમજણ તરફ જવું તે, ચિત્તના ઊંડાણને કેળવતાં જવું તે. અહીં મૌન શબ્દને ધ્યાનની પ્રક્રિયાની સાથે સાંકળી શકાય. લૌકિકમાંથી કંઇક અ-લૌકિક તરફની ગતિ, કે વ્યક્તિગતતામાંથી નીકળી જઈને વૈશ્વિકતા તરફની મતિ.
‘મૌન’ એટલે જો ‘નિઃશબ્દતા’ ગણીએ તો પણ એમાં અર્થનું ઊંડાણ પામી શકાય છે. મૌન દરમ્યાન ચૈતસિક પ્રવૃત્તિ શક્ય બને છે. એ પ્રવૃત્તિ જો, અને જ્યારે, શબ્દથી છૂટી જાય તો, અને ત્યારે, ધ્યાન સંપૂર્ણ બને છે, અને પછી જ્ઞાન લાધી શકે છે.
અમેરિકામાં જન્મેલા, ને પછી બ્રિટિશ નાગરિક બનેલા વિખ્યાત કવિ ટિ. એસ. એલિયટ એક કાવ્યમાં કહે છે, કે I said to my soul, be still. ને છેલ્લે લખે છે, — so the darkness shall be the light, and the stillness the dancing. પહેલાં સ્થિરતા મેળવો, ને પછી ઉત્ફુલ્લતા પામો. એવું કંઇક. એમનું કલ્પન કેટલું બધું હિન્દુ અધ્યાત્મ-વિચાર જેવું નથી લાગતું?
જોકે ‘મૌનનું મંદિર’ અને ‘વિપશ્યના’ જેવા, મૌનનો મહિમા કરતા પ્રયોગો જરા પણ સહેલા, કે સહેલાઈથી થઈ શકે તેવા ના ગણાય. એ દરમ્યાન આઠ-આઠ દસ-દસ દિવસ સુધી શબ્દરહિત, વાણીરહિત થઈને ફક્ત સ્વની સાથે વસવાનું હોય છે. સાવ મૂક આધ્યાત્મિકતાનું આ ઘણું દુષ્કર કહી શકાય તેવું સ્વરૂપ લાગે છે.
દેહને અને મનને આવું વધારે પડતું કષ્ટ આપ્યા વગર પણ મૌનને મેં ઘણા પ્રમાણમાં અનુભવ્યું છે. હું તો કહીશ કે હું મૌનને માણતી રહી છું. મેળામાં એકલું લાગવાની વાત ગુજરાતી કવિતા કરતી હોય છે, પણ એકલાં હોઈએ ત્યારે અનહદ આનંદની પ્રતીતિની વાત મેં કરી છે. દા.ત. “મને મારગ પર દૂર સુધી ચાલવા દેજો, મને એકલાં યે આનંદે મ્હાલવા દેજો —”.
રાજુલબહેને ઉલ્લેખ કર્યો છે તે કૉર્નવૉલ પ્રાંત અને ત્યાંનું પૅન્ઝાન્સ ગામ મારાં અતિપ્રિય સ્થાનો છે. ગાઢ ધુમ્મસ ત્યાંની ભૂમિના છેડે મોડી બપોરની રોજિંદી બિના છે. એક વાર એ મારી પાછળ પડવા લાગેલું. મારે તો એ અંચળો ઓઢવાની ઇચ્છાની સાથે સાથે, સુરક્ષિત રહેવા વિષે ‘પ્લાન બી’નો વિચાર પણ કરવો પડેલો. મોડી મોડી પણ બસ આવેલી, ને ત્યારે એ આશ્લેષ-મુક્તિ બાબતે જીવ બળ્યો હતો પણ ખરો.
પ્રવાસ-સ્થાનો પાસેથી મળેલાં ઊંડાં મૌન-આનંદનાં ઘણાંયે સ્મરણ છે, પણ એ સિવાયના એક અસાધારણ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ કરું: ઘણાં વર્ષો પહેલાં, ન્યૂયૉર્કમાં આપણા પ્રખર વિચારક કૃષ્ણમૂર્તિને સાંભળવાનો લાભ પ્રાપ્ત થયેલો. શહેરના ખૂબ મોટા કાર્નેગી હૉલના અતિવિશાળ સ્ટેજ પર હતી ફક્ત એક નાની ખુરશી. સમય થતાં, કૃષ્ણમૂર્તિ એકદમ ચૂપચાપ આવીને બિરાજ્યા. બીલકુલ હાલ્યા-ચાલ્યા વગર આખું વ્યાખ્યાન આપ્યું, ને પછી એ જ રીતે, ચૂપચાપ અંદર ચાલ્યા ગયા. ખીચોખીચ બેઠેલા પ્રેક્ષકોમાંથી કોઈની દેન નહતી કે તાળી પાડે.
સ્વના ઊંડાણનું, ખાલીપણાની સભરતાનું, મૌનની અસાધારણતાનું હંમેશાં યાદગાર એવું આ સંસ્મરણ છે.
—- પ્રીતિ સેનગુપ્તા
Email: preetynyc@gmail.com
દિવ્ય ભાસ્કર-‘કાવ્યસેતુ ‘ -3 જુલાઇ 2018
આજના ‘દિવ્યભાસ્કર’ના મધુરિમા,’કાવ્યસેતુ’માં લતાબેન હિરાણીના સૌજન્યથી… કાવ્યાસ્વાદ..
દિવ્ય ભાસ્કર > કાવ્યસેતુ 338 > 3 જુલાઇ 2018
અક્ષરને અજવાળે – કાવ્યાસ્વાદ-લતા હિરાણી-
લો અમે તો ચાલ્યાં પાછા કલમને કરતાલે ….
રોમરોમ શરણાઈ વાગે, કલરવ ડાળે ડાળે
મઘમઘ રંગ સુગંધ બનીને, મહેકે મનને માળે
ટમટમ ટમકે અક્ષર જાણે, નભને તારે તારે
લો અમે તો ચાલ્યાં પાછા કલમને કરતાલે ….….
મબલક અઢળક ઘેરી-ઘેરી, વરસ્યાં નવલખ ધારે
વાંકા કાંઠા તોડી દોડ્યા, ઉરસાગરને નાદે
તટનાં ત્યાગી નામ પછી તો, ઉડાન પાંખે પાંખે
લો અમે તો ચાલ્યાં પાછા કલમને કરતાલે ….…
હળવે-હળવે જીવને શિવનો અર્થ પરમ અહીં જાગે
જૂઠ્ઠા જગનો કાજળ-કાળો અહં ભરમ સહુ ભાગે
સચરાચરનો પાર પમાડે, શબ્દ બ્રહ્મની પાળે
લો અમે તો ચાલ્યાં પાછા કલમને કરતાલે …. દેવિકા ધ્રુવ
દેવિકાબહેન પરદેશમાં રહીને શબ્દની સાધના કરે છે. એમના કાવ્યસંગ્રહનું નામ ‘કલમને કરતાલે’ વાંચીને નરસિંહ મહેતા યાદ આવી જાય. ‘બ્રહ્મ લટકાં કરે બ્રહ્મ પાસે’ એમ અહીં શબ્દોના સંગીત પાસે, અર્થોના નૃત્ય પાસે સ્વનું આકંઠ સમર્પણ છે. શબ્દોમાં ઓગળવું, શબ્દોને ચરણે પોતાનું ભાવજગત ધરી દેવું એ નાનીસૂની વાત નથી. શબ્દની સાધના ખૂબ તપસ્યા માંગી લે છે. એની આકરી આરાધના કરવી પડે છે ત્યારે સરસ્વતીદેવીના આશીર્વાદ સાંપડે છે. એ પછી લખાયેલા શબ્દોમાં બળ આવે છે. એમાં ભાવકના હૈયા સુધી જવાની શક્તિ આવે છે.
જેણે પોતાની છાતીના અંધારામાં શબ્દનો ગર્ભ સેવ્યો છે એના લોહીની બુંદે બુંદમાં સ્નેહની સુરાવલીઓ વહેતી હોય. સમજણની સુગંધથી એનો માળો મહેકતો હોય, અક્ષરોના પંખીડા મનની ડાળ પર કલરવ કરતાં હોય. આકાશ અને ધરતીનું સાયુજ્ય એને હૈયાવગું હોય ! કૃષ્ણની રાસલીલા અને શિવનું સર્જનનૃત્ય શબ્દસાધકની આંગળીઓમાંથી પ્રગટતા હોય.
કલમની કરતાલે જીવવું સહેલું નથી. એ નરસૈયા કે નર્મદ જેવાનું કામ ! સમાજ કે કુટુંબ જે આપે એ હસતાં હસતાં સહેવાનું ધૈર્ય હોય તો આ શૂરાનો મારગ પકડી શકાય. અંદરથી ઉઠતાં નાદને અનુસરી આતમ અજવાળવાનો કીમિયો સહુને ઉપલબ્ધ નથી હોતો. કહેવાતા કિનારાના કમનીય કામણ છોડવા અઘરા હોય છે. એ હાથ તો શું પાંખ પણ કાપી લેતાં અચકાતાં નથી. એ સમયે હૈયે શ્રદ્ધાનો સાગર ઘૂઘવતો હોય તો કદાચ સ્વરૂપના દર્શન થાય.
એક વખત આ મઝધારમાં પડ્યા પછી ને એનો સ્વાદ ચાખ્યા પછીનો સમય ડૂબીને તરી જવાનો હોય છે. ખોઈને પામી લેવાનો હોય છે. ત્યાગીને ભોગવવાનો હોય છે. એ સમય આતમની તરલતા, જીવની પામરતા અને શિવની પરમતાને અનુભવવાનો હોય છે. મીરાં, નરસિંહ કે સંત કબીર જેવા કેટલાય સંત શબદને સાધી ભક્તિપદારથ પામી શક્યા. અખંડ શ્રદ્ધાથી ભવસાગરને ભાવસાગરમાં પલટાવવાનું એમને આવડ્યું અને જન્મારો તરી ગયા.
અક્ષરના અજવાળાં કોઈકને જ પ્રાપ્ત થાય છે. બાકી શબ્દકોશને કાંઠે બેસી છબછબિયાં કરનારાઓનો પાર નથી. કાગળ પર કળા કરનારાઓનો તોટો નથી. એના માટે આકાર છે, નૃત્ય છે, કળા છે, એને દળીને એના રોટલાય બની શકે છે પણ શબદ સાવ જુદી અનુભૂતિ છે. એ ભાગ્યેજ સાંપડતો કોહિનૂર છે. એને પામનારા વિરલા કોઈક જ હોય છે.
શબ્દ અને શબદનો મહિમા કરતું આ ગીત ભાવકને ગમશે જ એમાં કોઈ શંકા નથી.
કવિ અહમદ મકરાણીના આ શબ્દો યાદ કરીએ.
શબ્દ થઇ આવે આંગણે અતિથિ
દ્વાર થઇ ઉઘડાય તો લખ ગઝલ ….
પત્રાવળી-૨૮
રવિવારની સવાર
પત્રમિત્રો,
‘પત્રાવળી’ની શબ્દયાત્રામાં અત્યાર સુધી હું ‘પ્રવાસી’ હતો, આજે “સહયાત્રી” બન્યો. પ્રવાસી તરીકે મુગ્ધ બની વાંચતો હતો, હવે સહયાત્રી તરીકે શબ્દમાં શ્રદ્ધા ભળી. ‘પત્રાવળી’ યાત્રારથના ચાર પૈડાં પૈકી દેવિકાબેને પ્રારંભમાં જ શબ્દને અહમ્-થી સોહમ્-ની યાત્રા ગણાવ્યો છે. કેટલું બધું આવી જાય છે આ બંનેની વચ્ચે?!
પણ એક મિનિટ, શબ્દ એટલે શું? શબ્દની પોતાની કોઈ ભાષા ખરી? શું બોલાય, લખાય અને વંચાય એ જ શબ્દ? મને તો લાગે છે શબ્દ એક એવું ‘નિરાકાર’ તત્વ છે જે દરેક આકાર અને સ્વરૂપમાં આપણી સામે આવે છે. શબ્દ આંખના ઈશારામાં હોય છે. શબ્દ હોઠ અને ચહેરાના હલનચલન દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. શબ્દ તો સ્પર્શ દ્વારા પણ વ્યક્ત-અભિવ્યક્ત અને કન્વે (convey) કરી શકાય છે. સાંભળી અને બોલી નહીં શકનાર દિવ્યાંગ માટે જે કંઈ દેખાય છે એ જ શબ્દો છે. તો જોઈ નહીં શકનાર દિવ્યાંગ સાંભળીને અથવા સ્પર્શ કરીને શબ્દને અનુભવે છે.
અરે, નવજાત બાળક માટે માતાના સ્પર્શમાં રહેલી શબ્દની શક્તિને કેવી રીતે મુલવીશું? અને એ નવજાતને સૂવડાવવા માટે હાલરડું ગાતી માતા પોતે તો શબ્દનો સહારો લે છે, પણ ઘોડિયામાં હિંચતાં બાળક માટે એ શબ્દોનું કોઈ મહત્ત્વ છે ખરું? ના, એ તો માતાના અવાજ અને હાલરડાંના લયને સાંભળતાં સાંભળતાં જ સૂઈ જાય છે ને! શબ્દમાં યુદ્ધની ક્ષમતા છે તો શબ્દમાં શાંતિની અસાધારણ તાકાત પણ છે.
કુદરતી વાતાવરણમાં રહેતાં પશુ-પક્ષી-પ્રાણી તમને શબ્દ વિના જ આનંદ અને ડરની લાગણી કરાવે છે ને! આંગણામાં રમતી ખિસકોલી કે પતંગિયાને તમને આનંદ આપવા માટે શબ્દની ક્યાં જરૂર પડે છે! તો એકાએક સામે આવી જતા વંદો, ગરોળી કે પછી સાપ કોઈ શબ્દ વિના જ આપણને ડરની અનુભૂતિ નથી કરાવતા? વહેતા ઝરણાંના ખળખળમાં કોઈ શબ્દ નથી, પણ તેમાંથી ઊઠતા ધ્વનિમાંથી થતી શબ્દરૂપી અનુભૂતિ આપણી પોતાની છે. દરિયાના ઘૂઘવાટમાં કોઈ શબ્દ નથી, પણ ઘૂઘવાટનો એ અનુભવ આપણામાં શબ્દરૂપ લે છે. ઈશ્વર સાથેના સંવાદમાં ભાષા અને શબ્દનાં બંધન માણસને ક્યાં નડ્યાં જ છે? એક ગુજરાતી ભાવિક ગુજરાતી ભાષામાં શ્રીકૃષ્ણની સ્તુતિ કરે છે તો દક્ષિણ ભારતીય ભાવિકો વેંકટેશ્વરની સ્તુતિ તેલુગુ, કન્નડ કે તમિળ ભાષાઓમાં કરે છે. શ્રીકૃષ્ણના આ બંને સ્વરૂપ કઈ ભાષાના કયા શબ્દ સમજે છે એ કોઈને ખબર છે ખરી? છતાં, આપણને સૌને વિશ્વાસ છે કે આપણી પ્રાર્થના ઈશ્વર સુધી પહોંચે છે, પહોંચશે. અહીં “પ્રાર્થના” એ ‘ભાવ’ છે અને આ “ભાવ” એ જ ‘શબ્દ’ છે.
શબ્દોની તાકાત, તેની નબળાઈ અને તેની મજા બધું કહેવતોમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ રીતે વ્યક્ત થાય છે. તેના વિશે આખી પત્રાવળી શ્રેણીમાં ઘણા વિદ્વાનોએ લખ્યું છે. કાવ્યોમાં શબ્દોની પસંદગીની વાત પણ આવી. પણ આપણી પાસે એવા એવા શબ્દો હોય છે જેના ઉપયોગ અને તેની અર્થછાયામાં ઊંડા ઉતરવામાં આવે તો એક સાવ નવી જ દુનિયા જોવા મળે. જેમ કે – દિશા. આ શબ્દ વાંચતાં કે સાંભળતાં જે અર્થ આપણા મનમાં આવે તે સિવાય પણ કેટકેટલા અર્થ તેમાં સમાયેલા છે! એવી જ રીતે ઊંડાણ અને ઊંચાઈ! પણ એ બંનેનો અનુભવ કરવા માટે તમારે શબ્દોની જરૂર છે ખરી?
શબ્દ બ્રહ્મ છે એવું આપણે સાંભળ્યું છે. તો પછી અર્થ શું છે? અર્થ સાપેક્ષ છે. હું જે બોલું છું અથવા લખું છું તે બરાબર એ જ અર્થમાં તમે નથી સમજતા તો તેના બે અર્થ છે – એક, હું જે બોલું કે લખું એવું ખરેખર કહેવા માગતો નથી… અથવા બે, તમે તેને તમારી માન્યતા મુજબ સાંભળવા કે સમજવા માગો છો. અને એ સંદર્ભમાં અર્થ સાપેક્ષ છે.
પત્રાવળીની આ શ્રેણીએ શબ્દ વિશે આટલું બધું વિચારવાની તક આપી એ આ પ્રયાસની સૌથી મોટી સફળતા ગણાય. મને તો લાગે છે કે આ શ્રેણીના પત્રોનું સંપાદન કરીને પુસ્તક તૈયાર કરવામાં આવશે તો ગુજરાતી ભાષા, સાહિત્ય અને શબ્દ વિશે એક અમૂલ્ય ગ્રંથ તૈયાર થશે. શબ્દને માતાની જેમ લાડ લડાવવામાં આવે, પિતાની જેમ શિસ્તમાં રાખવામાં આવે તો તેમાંથી કેવો ભવ્ય પરિવાર તૈયાર થાય તેનું પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ પત્રાવળી છે, એવું કહેવામાં અતિશયોક્તિ મને તો નથી લાગતી.
સૌને શાબ્દિક વંદન..
અલકેશ પટેલ
Email: alkesh.keshav@gmail.com
એકાંકી નાટક-‘વિનોદ ભટ્ટ-સ્વર્ગલોકમાં’
સ્થળ– ‘ધર્મયુગ’ કોલોનીનું એક નિવાસસ્થાન.
કથાબીજ– ‘પોઝીટીવ મીડિયા’ ના ચેરમેન શ્રી રમેશ તન્ના.
શિર્ષક : વિનોદ ભટ્ટ-સ્વર્ગલોકમાં
પાત્રો—
વિનોદ ભટ્ટ– .
યમરાજાની પત્ની યમી-
ચિત્રગુપ્તની પત્ની- ચિત્રા-
હાસ્ય લેખકોઃ જ્યોતિન્દ્ર દવે,બકુલ ત્રિપાઠી,તારક મહેતા-
કથાબીજ– ‘પોઝીટીવ મીડિયા’ ના ચેરમેન શ્રી રમેશ તન્ના.
નાટ્ય રૂપાંતરઃ રાહુલ ધ્રુવ, દેવિકા ધ્રુવ અને સહાયક બધાં જ પાત્રો
સૂત્રધાર— દેવિકા ધ્રુવ..
_____________________________________________________________________
પ્રથમ દૃશ્ય
સાંજનો સમય છે. શ્રી વિનોદ ભટ્ટ ‘ધર્મયુગ કોલોની’માં આવેલા પોતાના નિવાસસ્થાને બેઠા છે. ઢળતી સાંજના આછા અંધારામાં ઓરડામાં કંઈક હલચલ થતી જણાય છે, કોઈ આકૃતિ આવતી દેખાય છે. અને…વિનોદ ભટ્ટ પૂછે છેઃ
****************************************************************************************************
વિનોદ ભટ્ટ– કોણ? કોણ છે?
યમી– હું યમી..
વિનોદ ભટ્ટ.- યમી? કોણ યમી?? કાંઈ ઓળખાણ નથી પડતી.
યમીઃ હું યમરાજની પત્ની યમી.
વિનોદ ભટ્ટ -ઓહોહો… પણ તમે ક્યાંથી? હું તો યમરાજની રાહ જોતો હતો!!
યમીઃ. તમે લોકોને બહુ એન્ટરટેઈન કર્યા એટલે તમારા માટે યમે મને મોકલી!
વિનોદ ભટ્ટ -લો કહો ત્યારે… આપણે તો અહીંથી જ સ્વર્ગલોક શરુ. કર્મના ફળની વાત સાચી હોં.
યમી- આ ઘોર કલિયુગમાં તમે ‘ધર્મયુગ‘ કોલોનીમાં રહો છો? કમાલ છો !
વિનોદ ભટ્ટ– કેમ એમાં શુ? હસે અને બીજાને હસાવે તે ઘર વસાવે. એનું નામ ‘ધર્મયુગ’.. અરે, તમને પણ હસાવીને પેટ
દુઃખાડી દઉ. કરવો છે અખતરો?
યમીઃ હા, હા, ચાલો મારી સાથે..તૈયાર છો ને?
વિનોદ ભટ્ટ– યમી….એક મિનિટ હોં.. ઊભા રહો. આ ઘર અને બીજાં બંગલાવાસીઓને છેલ્લી એક વાર જોઈ લઉં?
યમીઃ રહેવું છે હજી થોડાં વર્ષ ? લાગવગ લગાડું? વોટ્સેપ પર મેસેજ મોકલી દઉં?
વિનોદ ભટ્ટ -ના, રે ના, હવે બહું થયું, કૈલાસ ગઈ, હમણાં નલિની ગઈ, તેમને મળવાની ઉતાવળ છે. જ્યોતિન્દ્ર દવે, બકુલ ત્રિપાઠી, તારક મહેતાનેય મળવું છે. અને યમી..તમને જાણીજોઈને બેન નથી કહેતો. નહિ તો પાછા આપણને એન્ટરટેઈન કરવાની અગવડ પડી જાય! હં… તો હું એમ કહેતો હતો કે…અરે..( માથું ખંજવાળતાં) શું કહેતો હતો…આ તમને જોઈને ભૂલી ગયો બધું.
યમીઃ તમે એમ કહેતા હતા કે, જ્યોતિન્દ્ર દવે, બકુલ ત્રિપાઠી, તારક મહેતાનેય મળવું છે …
વિનોદ ભટ્ટ -હા તે બધાનેય મળવું છે અને અહીં આમેય બધુ સેટ થઇ ગયું છે. નવા હાસ્યલેખકો પણ ઉત્તમ લખતા થઈ ગયા છે. તેમના માટે પણ જગ્યા કરવી પડે. ચાલો, તમતમારે… આપણે રેડી છીએ.”
યમીઃ ઊભા રહો, જરા ગાંઠિયા ખાઈ લઉં.
વિનોદ ભટ્ટ- હા, એ પહેલું હો.. ગાંઠિયા અને ચહા વિના વાહન ના ચલાવી શકાય, તો તમારે તો આવડો મોટો પાડો ચલાવવાનો છે.
યમીઃ (હસીને) પાડો નથી,પાડી છે.. તમારે માટે બધી જ સ્ત્રીઓ!
વિનોદ ભટ્ટ —આ તમારી પાડીને તો ગાંઠિયા નથી ખવડાવતા ને ! “
યમી હસી પડી., ના, ના, પાડી તો લીલા ઘાસ વિના બીજું કશું ખાતી નથી.
વિનોદ ભટ્ટ-, અમારા દેશના રાજકારણમાં દાખલ કરી દો, બધુ ખાતી થઈ જશે.
દૃશ્ય ૨—
સૂત્રધાર—(આમ વિનોદ ભટ્ટ યમીની પાછળ પાડી પર બેસીને, મજાક કરતા કરતા યમલોકમાં પહોંચે છે..)
યમીઃ લો, તમે અમારા લોકમાં આવી પહોંચ્યા હવે. અરે, ચિત્રા,ઓ ચિત્રા …(બૂમ પાડી બોલાવે છે.)
યમી-( વિનોદ ભટ્ટને ચિત્રાને સોંપતાં કહ્યું-) આમનો હિસાબ-કિતાબ કરીને જ્યાં મોકલવાના હોય ત્યાં મોકલી દેજો.
વિનોદ ભટ્ટ-.– આ ચિત્રા વળી કોણ છે?
યમીઃ યમની યમી અને ચિત્રગુપ્તની ચિત્રા ! એ તમારો બધો હિસાબ જોશે.
(ચિત્રાએ મોટો ચોપડો કાઢ્યો._)
ચિત્રા– નામ ?
વિનોદ ભટ્ટ –“વિનોદ”
ચિત્રા–“કેવા ? “
વિનોદ ભટ્ટ –“એવા રે અમે એવા”
ચિત્રા-“એમ નહીં,જ્ઞાતિએ કેવા ?”
વિનોદ ભટ્ટ –” અહીં પણ લોકશાહી છે? અહીં પણ જ્ઞાતિવાદ ચાલે છે? “
ચિત્રા–અરે, આખું નામ તો કહેવું પડે ને ! પૃથ્વીલોકમાં વિનોદ કુલ ૬૭૫૮૩ છે.”
“વિનોદ ભટ્ટ—( હસીને કહે છે) હવે ૬૭૫૮૨ થઈ ગયા. મારું આખું નામ વિનોદ ભટ્ટ.”
ચિત્રાએ ચોપડો ફંફોસવા માંડ્યો.
ચિત્રા–” હિસાબમાં તો કિતાબો જ કિતાબો છે. આટલું બધું લખ્યું છે ?”
વિનોદ ભટ્ટ–..કેમ “વધારે લખાઇ ગયું છે? ઓછું લખે એને જ સ્વર્ગ લોક મળે એવી કોઈ યોજના છે ?”
ચિત્રા—( થોડી) અકડાઈ, વિનોદભાઇ, જે ઓછું કે વધુ નહીં, પણ સાંભળો.. ઉત્તમ લખે તેને સ્વર્ગ લોક મળે. ફેસબુક પર લખે એના માટે કડક ધોરણો છે. બાય ધ વે, તમે તો લોકોને બહુ હસાવ્યા છે.”
“વિનોદ ભટ્ટ-_( ચિત્રાના ખભા પર હાથ મૂકીને) જો દોસ્ત, લખવાનું કામ આપણું, હસવાનું કામ વાચકોનું.”
ચિત્રા— (ગળગળી થઇ) સાહેબ, મેં પણ તમને બહુ વાંચ્યા છે, હોં..
વિનોદ ભટ્ટ –(આંખ મીંચકારી) તો પછી હિસાબકિતાબમાં થોડું ધ્યાન રાખજો.
ચિત્રા–સાહેબ, તમારા જેવા હાસ્યવિદ્ સ્વર્ગલોકમાં આવે એ તો તેના ફાયદામાં છે. હાસ્ય વગરનું તો સ્વર્ગ પણ નકામું છે.
વિનોદ ભટ્ટ –અચ્છા તો તમે ગુણવંત શાહને પણ વાંચ્યા એમ ને.. પણ એમને લાવવાની ઉતાવળ ના કરશો.. દિવ્ય ભાસ્કરમાં એક સાથે બે કોલમો બંધ થાય તો સંપાદકને તકલીફ પડે.
ચિત્રા—સાહેબ, આ બધુ તમારે ઉપર, યમરાજાને કહેવું પડે. હું તો હિસાબની વ્યક્તિ અને તે પણ તમારા જેવા ખાસ
માણસોને માટે જ.. પૃથ્વીલોક પર જેવું કરો તેવું અહીં ભરો.
ચિત્રા— (પોતાના નાક પર આંગળી મૂકીને કહે છે) હવે વિનોદભાઈ થોડી વાર મનમોહનસિંહ થઈ જજો. હું તમારો હિસાબ જોઈને તમને તમારું નવું સરનામું ફાળવી દઉં.
(ચિત્રાને વિનોદભટ્ટનાં હિસાબ કરતાં વાર લાગી એટલે)
વિનોદ ભટ્ટ —- તમે યાર, હજી આ ચોપડા છોડતા નથી. કોમ્ય્યુટર લાવી દો ને… બધું ઓનલાઇન કરી નાખો.
ચિત્રા–(ચશ્માં સરખાં કરતાં)– એ માટે અનેક મિટિંગો થઇ ગઇ છે. ઠરાવો પાસ થઇ ગયા છે, પણ છેવટે એવું નક્કી થયું છે કે મોદી અહીં આવશે ત્યારે એ જ બધું કરશે, આપણે ખોટી મહેનત કરવી.”
વિનોદ ભટ્ટ (હસતાં હસતાં)–“એ અહીં આવવાને બદલે તમને ત્યાં ના બોલાવી લે એનું ધ્યાન રાખજો…હવે મારો વિભાગ મને ફાળવી દો…
ચિત્રા (હસતાં હસતાં),” બોલો, નર્કમાં જવું છે કે સ્વર્ગમાં ?”
વિનોદ ભટ્ટ –વારાફરતી બન્નેનો અનુભવ કરી શકાય તેવું કોઇ પેકેજ નથી ?
ચિત્રા–“ના, અહીં સાહિત્ય એકેડેમી કે સાહિત્ય પરિષદ જેવું ના હોય. અહીં તો કોઇ એકમાં જ જવું પડે. તમારાં હાસ્યકર્મોને આધારે તમે સ્વર્ગલોકમાં જઇ શકો તેમ છો”.
વિનોદ ભટ્ટ ––તો યાર, ત્યાં લઈ લો. મારો કોલમ લખવાનો સમય જતો રહેશે તો‘દિવ્યભાસ્કર‘માંથી સંપાદક ફોન કરી કરીને માથું ખાઇ જશે.”
ચિત્રા–“તમે કહેતા હોય તો, તેમને અહીં બોલાવી લઇએ.”
વિનોદ ભટ્ટ ––“ના, ના. ” જરા ઉભા રહો, આ વોટ્સેપ જોઈ લઉ.
(બન્ને જણ વાતો કરતા હોય છે ત્યારે ચિત્રા પર વોટ્સએપ મેસેજ આવે છે. મેસેજ વાંચીને તે વિનોદભાઇને કહે છે,)”
ચિત્રા– આ મારો પણ વોટ્સેપ આવ્યો, લો. (વાંચતા વાંચતા) તમને જ્યોતિન્દ્ર દવે,તારક મહેતા,બકુલ ત્રીપાઠી યાદ કરે છે, જાઓ, સ્વર્ગલોકમાં સિધાવો.”
દૃશ્ય-૩
સૂત્રધાર–(ચાર-પાંચ સૂરજ એક સાથે ઉગ્યા હોય એવું અજવાળું છે, લતાઓ, વનલતાઓ, અનેક પ્રકારના છોડ, વિવિધ પ્રકારનાં પુષ્પો અને લીલાંછમ પાનથી શોભતાં વૃક્ષોથી વાતાવરણ છલકાઈ રહ્યું છે. સુંદર અપ્સરાઓ ડીજેના તાલે નૃત્ય કરી રહી છે. ના ઓળખી શકાય તેવા એક સુંદર વૃક્ષ નીચે જ્યોતિન્દ્ર દવે આરામ ખુરશી પર સૂતા છે, તેમની બાજુમાં બકુલ ત્રિપાઠી અરધા બેઠા અને અરધા સૂતા છે, તારક મહેતા પાન ખાતાં ખાતાં ઝાડની ડાળી પર લગાડેલા હીંચકા પર ઝૂલી રહ્યા છે. જ્યોતિન્દ્ર દવે વિનોદભાઈને ભાવથી આવકારે છે.)
