પત્રાવળી ૫૫…કવિ શ્રી રઈશ મનીઆર..

 રવિવારની સવાર…
પ્રિય શબ્દમિત્રો,
આજે ‘વિચાર’ વિશે વિચારીએ.
શબ્દની સહાય વગર વાણી તો શક્ય નથી, પણ શબ્દની સહાય વગર વિચાર કરી શકાય? કદાચ વિચાર લાગણી અને વાણીને જોડતી કડી છે.
        ગુજરાતી ગઝલના આદ્યપુરુષ જનાબ શયદાની એક ગઝલનો એક શેર યાદ આવે છે.
                        વિચારવાળા વિચાર કરજો વિચારવાની હું વાત કહું છું.
                        જીવનમાં એથી વિશેષ શું છે? વિચાર જાયે વિચાર આવે.

      માનવમાત્ર જાગૃત અવસ્થાના મોટાભાગના સમયે વિચારતો જ હોય છે. જીવન એ બીજુ કંઈ નહીં વિચારોની આવનજાવન છે.

    મિત્રો, વિચાર પણ કેટલી જાતના હોય! સ્ફૂરણા કે પ્રતિભાવ, કલ્પના કે સ્મૃતિ, ચિંતા કે આશા, કડવાશ કે મધુરપ, તુક્કો કે યોજના, સંકલ્પ કે સ્વચ્છંદતા, સમર્પણ કે હુંકાર, કુટિલતા કે સદભાવ, પ્રેમ કે ધિક્કાર! આવા અંતિમબિંદુઓની વચ્ચેના કોઈપણ મુકામ પર આપણે વિચારના હાર્મોનિયમ પર, કાળી-સફેદ પટ્ટીઓને સ્પર્શી આપણા જીવનનું ગીત કે ઘોંઘાટ નીપજાવતાં હોઈએ છીએ. કેટલાક ‘સા’ અને ‘પ’ પકડી જ રાખે, કેટલાક જીવનભર એ પટ્ટી શોધતાં જ રહે, પણ પટ્ટી ન પડે.

      કેટલાકને જીવનની સપાટી ઉપરની ઘટનાઓમાં એવી તલ્લીનતા સાંપડે છે કે એમને વિચારવાની ફૂરસદ હોતી નથી. એથી ઊલટું, ઘણા વિચારવા જાય છે તો એમને અજંપા કે બેચેની સિવાય કંઈ હાથ લાગતું નથી તેથી તેઓ વિચારથી દૂર ભાગે છે અને કોઈને કોઈ વ્યસ્તતામાં પોતાની જાતને ખૂંપાવી દે છે. ઘણાનું જીવન વિચારના અતિરેકથી વિચારનો ખીચડો કે શંભૂમેળો બની જાય છે. ઘણા વિચારની ભૂમિ પર મબલખ ખેડાણ કરનારા વાસ્તવની ભૂમિ પર સાવ પંગુ નીવડે છે. જનાબ ખલીલ ધનતેજવીનો શેર યાદ આવે.
                                    દરિયો તરી જવાનું વિચારું છું રોજ હું.
                                    દરરોજ એ વિચારમાં ડૂબી જવાય છે.

      વિચારીવિચારીને જીવાતું જીવન કદાચ સાહજિક ન રહે. કદાચ આયાસને કારણ એમાં તાણ કે તણાવ ઉત્પન્ન થાય. ઉપદેશથી જીવાતું જીવન, આદેશથી જીવાતું જીવન… મૌલિકતાની સૌરભ ગુમાવી બેસે એવું શાયર અમૃત ઘાયલને લાગે છે.

                                      જીવન જેવું જીવું છું એવું કાગળ પર ઉતારું છું.
                                      ઉતારું છું પછી થોડું ઘણું એને મઠારું છું.
                                      તફાવત એ જ છે તારા અને મારા વિશે ઝાહિદ,
                                      વિચારીને તું જીવે છે હું જીવીને વિચારું છું.

      ખોખલા વિચારો પર જીવનનું ચણતર કરવાને બદલે નક્કર અનુભૂતિઓના રિફ્લેક્શનરૂપે જીવનને મમળાવવાનું કદાચ વધુ રસપ્રદ રહે.

પણ વિચારતાં લાગે છે કે વિચારવું શબ્દ બહુ વ્યાપક અર્થછાયા ધરાવે છે. પ્રાણી અને મનુષ્ય વચ્ચેનો મુખ્ય ભેદ વિચાર છે. પ્રાણી લાગણી અનુભવે છે, લાગણીને યાદ રાખે છે. પ્રાણી પાસે દૃશ્ય, ગંધ કે સ્પર્શની સ્મૃતિ છે પણ પ્રાણી પાસે ભાષા નથી. પ્રાણી પાસે ઈચ્છા અને આવેગ છે, પણ ભાષા નથી.

      માણસ માટે વિચાર એ લાગણી અનુભવવાનું, લાગણીને યાદ રાખવાનું સાધન છે. ભાષા માત્ર બોલવા માટે નહીં પણ વિચારવા અને કલ્પના કરવા માટે પણ કામ લાગે છે. કદી ભાષા વિચારને સુરેખ અને સ્પષ્ટ બનાવી જીવાતાં જીવનનો સાર કાઢી આપે, અને કદી ભાષા ગરબડ કરીને વિચારને અને જીવનને ગૂંચવીય નાખે!

       પ્રાણીને ઋતુનું ભાન હોય છે ખરું, પણ પ્રાણી મહંદશે વર્તમાન ક્ષણમાં જીવે છે. માણસ વિચારો દ્વારા સ્મૃતિના વાહનમાં બેસી ભૂતકાળમાં ફરી આવે અને આશાના વાહનમાં બેસી ભવિષ્યમાંય વિહરી આવે.

પ્રાણીનો ‘સ્વ’નો ખ્યાલ તત્ક્ષણ સુરક્ષા કે આવેગ પૂરતો હોય છે. જ્યારે વિચારવાની શક્તિ માણસના ‘સ્વ’ના ખ્યાલને ભૂતકાળથી લઈ ભવિષ્ય સુધી વિસ્તારી એને ખૂબ પ્રબળ બનાવી દે છે.

        જ્યાં વિચાર છે ત્યાં વિચારનાર છે. વિચાર જો વર્તુળ હોય તો વિચારનાર કેન્દ્ર છે. માનવની મોટાભાગની વિચારણામાં ‘હું’ હોય છે. એ ‘હું’ તગડો હોય તો વાહવાહ ઝંખે અને નબળો હોય તો દયા ઝંખે. પણ ગમે તે રીતે વિચારને ઝંખનામાં પલટાતાં વાર નથી લાગતી. વિચાર તમારી પાસે લાલચુ બાળક જેવું વર્તન કરાવે. વિચાર અંકે કરી લેવા માંગે. વિચારે ગાંઠે બાંધી લેવા માંગે. વિચારની સમસ્યા એ છે કે વિચારનું એક અડધિયું જેવું લોભી બને કે તરત એનું બીજું અડધિયું ડરપોક બનવા માંડે. વિચારોનો અતિરેક મોટેભાગે સ્વકેન્દ્રિતતાનો અતિરેક સૂચવે છે. વિચારવું એ માનસિક રીતે અરીસો જોઈ પોતાની જાત પર મુગ્ધ થવાની કે પોતાની જાતથી ચીડાવાની પ્રક્રિયા છે.

અરીસાઘરમાં રહ્યા કૈદ આયખુ નીકળ્યું.
ઉખાડ્યા દર્પણો, સામે જ બારણું નીકળ્યું.
વિચારજાળ મેં નાખી તો ના કશું નીકળ્યું.
ડૂબ્યો સ્વયં તો સકળ વિશ્વ અવનવું નીકળ્યું. 

તેથી જ સંતોએ વિચાર વગરની સ્થિતિને ઈચ્છનીય ગણી છે. કવિ બકુલેશ દેસાઈનો શેર છે…
                                                          વિચારો વગરની સ્થિતિ આજ આપો.
                                                         નહીં તો વિચારો તમારા જ આપો.

      સ્વયંનો વિચાર છોડીને સકળને અનુભવવું સહેલું નથી. સકળ વિશે વિચારવું એ પાછી સ્વકેન્દ્રી પ્રક્રિયા જ છે, એની મથામણ છોડી, સકળ અને સ્વની વચ્ચે સૂત્ર કે સેતુનો, સળંગપણાનો અનુભવ કરવો એ વધુ મહત્વનું છે કેમ કે જો વિચારવા જઈએ તો સકળ અકળ છે.

અંતમાં જનાબ શયદાની એ જ ગઝલના બીજા શેર પર ધ્યાન દોરું, જેમાં કવિ કહે છે યુગોથી પચાસ કે સો વરસનું અલ્પ આયુ લઈ મારા-તમારા જેવા માનવપુષ્પો ખીલતાં-કરમાતાં રહે છે, પણ આ સૃષ્ટિના બગીચાની શોભા ઘટતી નથી. એટલે વિચારવાનું ઓછું કરી, એની સૌરભથી તરબતર થઈએ.

                                      તમારી મહેફિલની એ જ રંગત, તમારી મહેફિલની એ જ હલચલ.
                                       હજાર બેસે, હજાર ઊઠે, હજાર જાયે, હજાર આવે.

                 રઈશ મનીઆર
amiraeesh@yahoo.co.in

Advertisements

લગ્નપ્રસંગના મંગળાષ્ટક…

પીઠીરંગ્યો કાગળ છે…. પ્રેમરંગી (લાલ) શબ્દો છે  અને…  મહેંદીભર્યાં  છે નામો ….

પત્રાવળી ૫૪

રવિવારની સવાર...
શબ્દપંથી મિત્રો,
કેવો સરસ શબ્દપ્રયોગ છે નહીં? પ્રીતિબેને કરેલું સંબોધન કેટલું યથાર્થ છે ! આજે લગભગ આપણે પત્રાવળીના સમાપનના પંથે પહોંચ્યા છીએ ત્યારે એની યથાર્થતા- સાર્થકતા અનુભવાય છે. ક્યારેય સાથે ન હોવા છતાં આપણે જે પંથ કાપ્યો એ કોઈપણ પ્રવાસ જેટલો જ આનંદદાયી રહ્યો. વહેતી નદીના બે કિનારા સમાંતર હોવા છતાં ક્યારેય સાથે ન થઈ શક્યા પણ એનાથી નદીની એક રૂપરેખા તો બંધાયેલી રહી ને! આપણે પણ આપણા વિચારોને લઈને સતત સમાંતરે ચાલ્યા અને પત્રાવળીની રૂપરેખા સુંદર રીતે જળવાઈ રહી.

વળી પ્રીતિબેને જે ઉલ્લેખ કર્યો છે એ વાંચન-વિચાર અને પ્રવાસની પ્રક્રિયા આપણે દૂર રહીને પણ માણી જ ને!

પ્રવાસ ખરેખર દેખીતી રીતે તો, માત્ર શારીરિક રીતે વ્યક્તિને ઘરની બહાર લઈ જતી પ્રવૃત્તિ જ. વાંચન અને વિચાર દ્વારા મનથી વિશ્વનો જે પરિચય થાય એનાથી સાવ જ અલગ રીતે પ્રવાસ થકી બાહ્ય વિશ્વનો પરિચય થવાનો. વાંચન અને વિચાર દ્વારા આપણે જે વિશ્વ જોઈએ છીએ એમાં આપણી કલ્પનાના મનગમતા રંગો ઉમેરાઈ જવાના. જ્યારે શારીરિક પ્રવાસથી તો વિશ્વ જેવું છે એવું જ એને આપણે જોવાના અને અનુભવવાના. શું કહો છો પ્રીતિબેન?

જો કે આવા વાંચન કે વિચારોની જેમ એક જરા અલગ પ્રવાસ મેં પણ માણ્યો છે ખરો હોં.

યોગના વર્ગમાં અમારા યોગ શિક્ષિકા અમને ડીપ-મેડિટેશન કરાવતા. આ ડીપ મેડીટેશન દરમ્યાન જાણે એક ટ્રાન્સમાં- જેને આપણે લગભગ સમાધિ, નિરતિશય આનંદની અવસ્થા કહીએ એમાં લઈ જતા. એ ધીરે ધીરે ઊંડા શ્વાસ લઈને મન અને શરીરને એકદમ તણાવમુક્ત કરવાની સૂચના આપતા અને ત્યારબાદ એ એકદમ ધીમા લયથી બોલવાનું શરૂ કરતાં. એમના ધીમા અને મૃદુ અવાજમાં પણ એક જાતનું જાણે સંમોહન રહેતું. અમે એમના શબ્દોની આંગળીએ અદેહી પ્રવાસ આદરતા. એ  અમને યોગખંડથી હિમાલયમાં બદરીકેદાર, કેદારનાથ કે અમરનાથ સુધી લઈ જતાં. એમના શબ્દો દ્વારા ગંગાના ખળખળ વહેતા પાણીનો અવાજ અનુભવ્યો છે. હરિદ્વારમાં ગંગા આરતીની આશકાય લીધી છે. હિમાલયના બર્ફિલા પવનના સૂસવાટા પણ સાંભળ્યા છે. ક્યારેક કૈલાસ માનસરોવરના દર્શનની પણ અનુભૂતિ કરાવી છે . વહેલી સવારે કૈલાસ પર પથરાયેલા સૂર્યનો ઉજાસ પણ જોયો છે. માનસરોવરના શીત જેવા પાણીમાં ડૂબકી પણ મારી છે. ખરેખર કહું તો એમના શબ્દોની સાથે સાથે સાચે જ જાણે આપણે કૈલાસ માનસરોવરની પરિક્રમા કરતા હોઈએ એવું અનુભવ્યું પણ છે.

આ શબ્દોના સથવારે કરેલો અદેહી પ્રવાસ એટલો તો અનોખો હતો કે આજ સુધી એનો રોમાંચ ભૂલાયો નથી.

જોયું ને? ક્યાંય પણ જઈને પણ હું શબ્દો પર જ તો પાછી વળીને ? શબ્દોથી શરૂ કરેલી આ યાત્રામાં શબ્દો આપણા મન અને વિચારો સાથે એટલા વણાઈ ગયા છે કે વાત ન પૂછો.

પત્રાવળીના સમાપન પછી પણ કદાચ શબ્દોનો આ કેફ મન પર છવાયેલો રહે તો નવાઈ નહીં. સતત એક વર્ષ સુધી સાથે ચાલ્યા પછીનો શૂન્યાવકાશ ભારે સાલશે એ વાત પણ નિશ્ચિત.

આજે પત્રાવળીએ શું આપ્યું છે એ વિચારું છું ત્યારે કવિવર શ્રી રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની ‘ગીતાંજલી’માંથી બે પંક્તિઓ યાદ આવે છે.

‘કતો અજાનારે જાનાઇલે તુમિ, કતો ઘરે દિલે ઠાંઈ.. દૂરકે કરિલે નિકટ’

કેટલાંય અજાણ્યાઓની તમે ઓળખ કરાવી, કેટલાંય ઘરોમાં સ્થાન આપ્યું. દૂરનાને કર્યા નિકટ.

વાત તો સાચી જ ને? પોસ્ટમેન બારણે ટકોરા દઈને ટપાલ સરકાવે એવી રીતે આ ઈ-પોસ્ટ ઘણાના લેપટોપ કે કૉમ્યુટરના દ્વારે ટીંગ કરીને ઊભી રહી અને કેટલાય પત્રરસિયાઓએ આપણને કેવો હૂંફાળો આવકાર અને પ્રતિસાદ-પ્રતિભાવ પણ આપ્યો જ ને!

હવે આવશે મનને ભીંજવતી છૂટા પડવાની ક્ષણો જે આપણા મનને તરબતર તો રાખશે જ વળી. યાદ રહેશે આ શાબ્દિક- બૌદ્ધિક પ્રવાસ અને તે પણ સંવેદનાસભર.

ભઈ હું તો એવી જ.. મનને ભરી દેતા, મનને પ્રસન્ન કરી દેતા સમયને એકદમ વિસારે પાડી શકવા હું તો અસમર્થ જ છું અને આ અસમર્થતા સામે મને કોઈ ફરિયાદ પણ નથી જ.

સાથે એવી આશા પણ રાખું કે આવા જ કોઈ સંદર્ભે આપણે ફરી મળીશું બરાબર ને?

રાજુલ કૌશિક

rajul54@yahoo.com

હિમવર્ષા..

રાતની કાતિલ ઠંડીનું એક તીવ્ર મોજું

ને બધા યે પાન સાવ કાળા,

સવારે ઊઠીને ‘બેકયાર્ડ’માં જોયું તો

માત્ર એક જ રાતમાં

એ ચમકતાં, ડોલતાં પીળાં ફૂલો,

 ને લીલાંછમ લહેરાતાં પાંદડા..

વીંઝાઈ ગયાં;

ગરદન ઝુકાવી નમી પડ્યાં.

કશાયે વાંક વગર!

સંવેદનાનું આ મૂંગું ક્રંદન.

કેટકેટલું ધારદાર પૂછતું હતું?

ઘણું ઘણું કહેતું હતું.

 કુદરતનો જોરદાર ચાબખો?!!.

હિમનું માવઠું..પાકનો વિનાશ,

કિસાનની કંગાલિયત.

શ્રધ્ધાનું શ્રાધ્ધ.

જાણે કળી પર કાળભૈરવનું તાંડવ?!

પત્રાવળી ૫૩..

રવિવારની સવાર….
શબ્દપંથી મિત્રો,
કેમ છો?
આજે એમ કહેવું છે, કે લેખન અને વાણી-વિનિમયથી પણ વધારે, જે બે પ્રવૃત્તિઓ મને બહુ અગત્યની બુદ્ધિગમ્ય પ્રક્રિયા લાગે છે તે છે વાંચન અને વિચાર. શું એ સાચું નથી, કે વાંચન દ્વારા અનેકવિધ જાણકારી પ્રાપ્ત થાય છે, અને વિચાર દ્વારા એ જાણકારી વિષેની સમજણ વિકસે છે? 

  જોકે આ ‘જાણકારી’ શબ્દ મને ક્યારેય પૂરતો નથી લાગતો. પણ એ સિવાય આપણી પાસે ક્યાંતો ‘માહિતી’ શબ્દ છે, ક્યાંતો ‘જ્ઞાન’ શબ્દ છે. એક રોજિંદા જીવન અંગેની બાબતોમાં વધારે વપરાતો લાગે છે, ને બીજાનો સંદર્ભ એવો ઉપદેશપ્રદ હોય છે, કે સ્વાભાવિક વાતચીતમાં એ જાણે અજુગતો બને છે. અંગ્રેજી ભાષામાં Knowledge શબ્દ બહુ સરસ છે. એ સીધાસાદા અને રોજિંદા વહેવાર માટે યોગ્ય છે, તેમજ બુદ્ધિને વધારે તેવા અર્થપૂર્ણ કર્મ માટે પણ ઉપયુક્ત છે. નથી લાગતું એવું?   

મને નાનપણથી જ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો છે. ભારતમાં રહ્યે રહ્યે આપણને હાથવગી ભાષાઓ તે માતૃભાષા ગુજરાતી, હિન્દી, સંસ્કૃત, અંગ્રેજી, ઉર્દૂ, બંગાળી, મરાઠી. ત્યારથી જ મને લિપિના દેખાવ ગમે, ને શબ્દોના ધ્વનિ પણ ગમે. આવડતી ના હોય, ને હલક સાચી ના હોય, તોયે ઘણી વાર હું એ શબ્દો ઉચ્ચારું. 

દરિયાપાર આવ્યા પછી અમેરિકન અંગ્રેજી કેટલી ને કઈ રીતે જુદી છે, તે ખ્યાલ પણ ઊઘડતો ગયો. કેવી નવાઈ, કે છે અંગ્રેજી ભાષા, પણ આ દેશની આગવી. બરાબર ને? એ જ રીતે, જુદા જુદા સ્પૅનિશભાષી દેશોમાંની સ્પૅનિશ ભાષા પણ પોતપોતાની રીતે જુદી હોય છે, તેની સમજણ મળી. એક દાખલો આપું, કે જે શબ્દ અંગ્રેજી લિપિમાં ‘પોલો’ વંચાય , તેનો ઉચ્ચાર અમુક સ્પૅનિશભાષી દેશોના સ્પૅનિશમાં ‘પોયો’ થાય, અને બીજા અમુકમાં ‘પોશો’ થાય.   

જુદી જુદી ભાષાઓના સૂક્ષ્મ સ્તરો મને ગમતા રહ્યા છે. તેથી, જ્યારે જાણવામાં આવ્યું, કે જાપાનમાં પણ ટોકિયો, ઓસાકા, ક્યોતો જેવાં શહેરોની, અને દેશના તે તે વિભાગોની વાક્છટા ભિન્ન હોય છે, ત્યારે વિસ્મિત થઈ જવાયું હતું. આનંદિત પણ, કારણકે મારા અતિપ્રિય દેશની અંતરંગ જીવન-શૈલી વિષે ‘નૉલૅજ’ મળ્યું હતું.  

આ રીતે, જ્યાં જઈએ ત્યાંની બોલીની લઢણ, એની હલક તરફ પણ ધ્યાન જાય. આ બે જે ભાષાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો તેમની જ વાત આગળ કરું, તો સામાન્યતયા, સ્પૅનિશ ભાષા, એ પ્રજાની ‘લૅટિન’ – કૈંક રંગીલી કહીએ એવી – પ્રકૃતિનો પડઘો પાડતી હોય તેમ, બહુ જ ઝડપથી બોલાતી હોય છે. જાપાની ભાષા જાણે ત્યાંના સમાજ અને સંસ્કૃતિને અનુરૂપ છે. સ્ત્રીઓની અને પુરુષોની બોલવાની રીતમાં ફેર ખરો, હોં. સ્ત્રીઓના મોઢે એ બહુ મૃદુ અને મિષ્ટ લાગે, જ્યારે પુરુષના બોલવામાં, અવાજમાં, એ ભાષા પણ થોડું પૌરુષ દર્શાવે.

 કોઈ પણ સ્થળે જવાથી જ કેટલું બધું પામી શકાતું હોય છે, નહીં? પ્રયાણ મારા જીવનમાંની અવિરત એવી પ્રવૃત્તિ રહી છે. આ પત્રાવળીમાં, હજી સુધી મેં ભાગ્યે જ મારા પ્રવાસીપણાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, પણ આ અનોખી નિબંધાવલિ તો સમાપ્ત થવા આવી. છેલ્લે ત્યારે, એનો સહેજ સંદર્ભ પણ અહીં ભલે આવતો.  

તો હું એમ કહીશ, કે વાંચન અને વિચારની પ્રક્રિયા પછીની અગત્યની પ્રવૃત્તિ તે પ્રવાસની કહી શકાય. પહેલી બે તો, સરખામણીમાં ઘણી સહેલી ગણાય, ને ક્યાંય પણ ચાલુ રાખી શકાય, પણ પ્રવાસની પ્રવૃત્તિ ઘણી અઘરી, ઘણી કઠિન છે, કારણકે એ દ્વારા જે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તે માટે ઘણું છોડવું પણ પડે છે – ઘર, ખર્ચા માટેના પૈસા, કુટુંબ સાથેનો સમય.  

આમ તો આ શારીરિક રીતે વ્યક્તિને ઘરની બહાર લઈ જતી પ્રવૃત્તિ થઈ, પણ તાત્ત્વિક રીતે એમ જરૂર કહી શકાય, કે પ્રવાસ મનથી પણ થઈ શકે છે. લો, તો પછી વાંચન અને વિચાર દ્વારા પણ વ્યક્તિ દુનિયાનું દર્શન કરી જ શકે છે. અરે, આ તો બહુ સરસ અને તર્કનિપુણ તારતમ્ય આવી ગયું. ખરું કે નહીં?  

હું માનું છું, કે જીવનમાં વિકસતાં જવાનું ધ્યેય પરમ અગત્યનું છે. એને માટે આ ત્રણેય પ્રક્રિયાઓ ઉપયોગી છે. વાંચન અને વિચારને શેનો આધાર છે? શબ્દોનો, બરાબર? અને પ્રવાસ દરમ્યાન વિભિન્ન ભાષાઓનો પરિચય થતો રહે છે, એ પણ બરાબર. તો અંતે તો, જીવનમાં જે સૌથી આવશ્યક છે તે શબ્દ અને ભાષા જ છે. આ બંને ઘટક જ તો આપણને હંમેશાં વિકસિત કરતા રહે છે.  

આવજો.
——  પ્રીતિ  સેનગુપ્તા 

પત્રાવળી ૫૨

રવિવારની સવાર..
      ‘પત્રાવળી’માં એક નોખું છોગું..
              એક કવિનો પત્ર.. શ્રી મુકેશ જોશીનું અનોખું કલ્પન..
પત્રોના વિશ્વાકાશમાં એક મનગમતું ઉડ્ડયન.
                                                   પારેવાની પાંખ-શો પત્ર!

**************       **************       ****************

વ્હાલા કબૂતર,

સૂર્યોદય સમયે તું રોજ મારા ઘરની બારીમાં બેસી જાય છે એની મને અને તને બંનેને ખબર છે. તું કદીક મારી સામે તો સ્હેજ સૂરજ સામે જોઈ લે છે ને પાછું ઘૂ ઘૂ ઘૂ કરે છે.  એકલતા દૂર કરવાનો  આટલો રઘવાટ? થોડા દિવસ પહેલા તારી સંગીની તને છોડીને કાયમ માટે ચાલી ગઈ એનો વસવસો મારી આંખમાં છે અને મારા ખાલી ઘરનો સન્નાટો તને પણ ખબર છે. આપણે બંને આમ એકલા છીએ પણ તને બોલાવવા તો કેટલા બધા કબૂતરો ઘૂ ઘૂ ઘૂ કરે છે અમારે માણસોમાં એવું નહિ.

આ પત્ર લખવાનું કારણ એ છે કે છેલ્લા પાંચ દિવસથી મારી બારીએ કે વીજળીના તાર ઉપર કે છજા ઉપર કે કશેય તારા દર્શન થયા નથી. તું બધાંથી જુદું પડી જાય છે એવો શુભ્ર સફેદ રંગ તને ઈશ્વરે આપ્યો છે કદાચ એટલે મને ડર લાગે છે કે શાંતિના રંગ તરીકે અમારી માણસ જાતે ક્યાંક તને ફસાવી દીધું ન હોય. તારા પૂર્વજોએ તો કેટલા બધા પત્રો પહોંચાડીને અમારી માણસ જાત ઉપર ઉપકાર કર્યા છે. એટલે જ આ પત્ર તારે નામ લખું છું. આ પત્ર તને કેવી રીતે પહોંચાડીશ એની ખબર નથી પણ મારી લાગણી તો તારા સુધી આ હવાય લઈ આવશે એટલી ખાતરી છે. તને માણસની ભાષા વાંચતા આવડે છે કે નહી, એ નથી ખબર પણ  મારા હાથની  ધ્રુજારી તને ખબર છે. તેં કેટલી બધી વાર મારી હથેળીમાંથી દાણા ખાધા છે. બે વર્ષ પહેલાની ઉતરાણે તને માંજો (દોરી) વાગેલો અને તને જેણે મલમ લગાડેલો એ કોમળ હાથ હવે મારા ઘરમાં નથી. તારી જેમ મને પણ અદૃશ્ય થઇ જવાના વિચાર આવે છે પણ મારે પાંખો નથી માત્ર પગ છે. 

તું દોસ્ત છે એટલે એક કામ ચીંધુ છું, કરીશ? તને સરસ ઉડતા આવડે છે. એકવાર તારી ઉડાન એટલી ઊંચી કરીને પેલા આકાશમાં રહેવાવાળાને આટલો સંદેશો આપીશ કે પૃથ્વીને નંદનવન બનાવવા પાછા ક્યારે પધારો છો? તારીખ ન કહો તો કઈ નહીં, કમસેકમ સાલ તો જણાવો. જો જવાબ મળે તો પ્લીઝ મને જણાવજે.

તારા માટે દાણા તૈયાર રાખ્યા છે. પણ મારા હાથની ધ્રુજારીના કારણે સરકી જાય એ પહેલા આવી જજે. રાહ જોઉં છું. તને જોવા આકાશમાં નજર કરું છું એટલે ભેગાભેગી બેય કામ થઈ જાય છે. પાંખો સાચવીને આવજે. કેમકે છેલ્લા થોડા દિવસથી અહીં કાતરના ગુણગાન બહુ ગવાય છે!

તારો દોસ્ત,
મુકેશ જોશી

Email: mdj029@gmail.com

પત્રાવળી ૫૧..

રવિવારની સવાર…

 શબ્દ-સહયાત્રીઓને “મઝામાં છોને?” પૂછતાં –
             આ પત્રાવળીની પંગતમાં અઠવાડિયાં કેવાં સરસ નીકળી ગયાં, નહીં? જાણે સમય સ્વપ્નની જેમ સરી ગયો. મનમાં થયા કરે છે કે આ સ્વપ્ન ખરેખર શું હોય છે? પકડી ને જકડીને રાખી શકાય ખરું એને? 

               ઈન્ડિયાના ૪૮૦ જેટલા ફોટાના, “અવર ઈન્ડિયા” નામના મારા ગ્રંથમાંની પ્રસ્તાવનાનું પહેલું વાક્ય મેં આમ લખેલું, કે “ના, મને ઈન્ડિયાનાં સ્વપ્ન નથી આવતાં.” પણ તે કેમ, એનું કારણ ફલિત થાય છે બીજા વાક્યમાંથી – “કારણકે ઈન્ડિયા મને ઉજાગરા કરાવતું રહે છે.”  દેશના વિચારો અને દેશની યાદો મારી ઊંઘ ઊડાડી મૂકે છે, એવું ખૂબ રોમાન્ટીક મારું કલ્પન છે. 

                 ઊંઘમાં આવે તે સ્વપ્નો તો ખરાં જ, પણ એની ચર્ચા તો અભ્યાસીઓ જ ભલે કરતા, કારણકે સુષુપ્તાવસ્થાનાં સ્વપ્ન વાસ્તવિક તો હોઈ જ શકે છે, છતાં એ કોઈ ગૂઢ ને ઊંડી જગ્યામાંથી આવી ચઢે ત્યારે  ડરામણાં પણ બનતાં હોય છે. આપણે આ શબ્દને કેવળ કવિત્વમય જ રાખી શકીએ તો? 

                  અરે, એવું ક્યારેય બની શકે ખરું, જ્યારે કોઈ સુંદર, તેમજ કવિત્વમય શબ્દનો અર્થ બિલકુલ સાદોસીધો જ થતો હોય? ના, આવા રોમાંચક લાગતા શબ્દ પણ, સપાટીની નીચે, રહસ્યગંભીર અને જટિલ જ હોય છે – જેમ રવીન્દ્રનાથના આ ગીતની પંક્તિઓમાં જણાય છે.                           

                 “ સ્વપ્નની પેલે પારથી સાદ સાંભળ્યો છે. 

               જાગીને તેથી જ વિચારું છું, 

                    કોઈ કયારેય શું શોધી શકે છે સ્વપ્ન-લોકની ચાવી? 

                વિશ્વમાંથી ખોવાઈ ગઈ છે સ્વપ્ન-લોકની ચાવી. ”

                   રવીન્દ્રનાથના શબ્દો જેવા રોમાંચક હોય છે, તેવા જ જાણે કૈંક રહસ્યમય પણ હોય છે.  એમના સાદા શબ્દોમાં પણ બહુધા અર્થ-ગાંભીર્ય જણાતું હોય છે. 

                               વળી, ઘણાંને એમ પણ લાગે કે જાગૃતાવસ્થામાં સ્વપ્ન જોવાં સહેલાં છે, પણ ખરેખર શું એવું હોય છે?  સ્વપ્ન એટલે કાંઈ ફક્ત તીવ્ર ઈચ્છા નથી, ને કેવળ અદમ્ય મહત્ત્વાકાંક્ષા પણ નથી. જિંદગીભર – એટલેકે ઘણા લાંબા સમય માટે – સંકોરી રખાતાં સ્વપ્ન સુષુપ્તાવસ્થા કે જાગૃતાવસ્થાની પણ પેલે પારથી ક્યાંકથી આવતાં હોય છે. એક બહુ ચતુર અંગ્રેજી ઉક્તિ છે, કે If wishes (or dreams) were horses, beggars would ride. હા, જો એટલું સહેલું હોત, અને હાથવગું, તો જેની પાસે કાંઈ નથી તેવા લોકો પણ ઇચ્છા કરી શકત, ને સ્વપ્ન સેવી શકત. બેઠાં બેઠાં દિવાસ્વપ્ન જોવાની મઝા તો બહુ છે, પણ સાચવીએ નહીં, ને બસ, શેખચલ્લી બની જઈએ તો હાથમાં કશુંયે ના આવે, ને સમય તો ક્યાંયે છટકી ગયો હોય.  

                    સ્વપ્નને સિદ્ધ કરવા માટે શું ભાગ્ય પણ જરૂરી હશે? મને તો લાગે છે કે જરૂરી છે. ઉદાહરણ તરીકે, લાંબી વિગતોમાં ગયા વગર યાદ કરીએ તો – ૨૦૦૦માં શ્રી આલ્બર્ટ ગોર જે રીતે અમેરિકાના મુખ્ય પ્રમુખની હરિફાઈમાં હાર્યા, તે ભાગ્ય દ્વારા થયેલો અકસ્માત જ નહતો?; અને છેક હમણાં, ૨૦૧૬માં શ્રીમતી હિલરી ક્લિન્ટન એ પદવી ના પામી શક્યાં તે? 

                   મન મક્કમ હોય, ને સ્વપ્નને સાકાર કરવા માટે બધા પ્રયત્ન કરવાની તૈયારી હોય, તો કેટલાયે જાણીતા, તેમજ લાયક લોકો પોતાનાં સ્વપ્ન, ઇચ્છા, કે આદર્શ પરિપૂર્ણ કરી શક્યાના અસંખ્ય ઉદાહરણ મળી આવે છે, પણ એ દરેકની પાછળ એથીયે વધારે કૈં કેટલાં જણ અભાગી હશે જે નિરાશ થતાં રહ્યાં હશે?   

                                 હકીકતમાં, હંમેશાં, મને દુનિયાના અન્ય દેશોમાંથી, સુખ અને સંપત્તિની આશાથી આ દેશમાં આવી ચઢનારાંનો વિચાર આવ્યા કરતો હોય છે. સાધારણ નિરાંતની જિંદગી માટે પણ ફાંફાં મારતાં રહેતાં હોય એવાં જણ સાથે ન્યૂયૉર્ક જેવા શહેરમાં તો દરરોજ અકસ્માત્ મળવાનું થઈ જાય. રસ્તા પર ફળ વેચતા, કે હાટડીમાં છાપાં વેચતા, રાત-દહાડો ટૅક્સી ચલાવતા, કે ભૂગર્ભ રેલમાં થાક્યા-પાક્યા જણાતા લોકો સાથે જરાક કાંઈ વાત કરવા જઈએ, કે સ્વપ્ન-ભંગની ને હૃદય-ભંગની એમની કથનીઓ શબ્દરૂપ પામી બેસે.

                    સ્વપ્નને જકડી લઈ શકાય કે નહીં, તેની તો મને ખબર નથી, પણ સપાટીની નીચે જે વિરૂપ વાસ્તવિકતા રહેલી હોય છે, તેણે તો મારું ધ્યાન જકડી જ લીધું. મિત્રો, આ દૃષ્ટિકોણ સ્વીકારી તો લેશો ને? 

                                                             —પ્રીતિ  સેનગુપ્તા      

                                                              preetynyc@gmail.com