સ્મરણની શેરીમાંથી….૬

( ૬ )

મોટી ફીવાળી સ્કૂલમાં જવાનો તો સવાલ જ ન હતો. અમે ૬ ભાઈબહેન,માતપિતા,દાદી,કાકા વગેરે મળીને ૧૦ જણનું કુટુંબ, સાધારણ આવક. સમજીને મોટીબેનની જેમ જ મેં પણ મ્યુ.ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલમાં પ્રવેશ લીધો. અમદાવાદની દાણાપીઠ હાઈસ્કૂલમાં યુનિફોર્મ પહેરવાનો તેથી વધુ કપડાં ખરીદવાનો પ્રશ્ન આપમેળે ઉકલી જતો.

તે વખતના જમાનામાં ત્રણેક Anglo-Indian શિક્ષિકાઓ હતી. તેમને ગુજરાતી બોલતા સાંભળવાનું મને બહું ગમતું. એક ન સમજાય તેવું કુતૂહલ જાગતું. મિસ એલાયઝા હતાં પ્રિન્સીપાલ, મિસ લાયેર અને મિસ કૂપર અંગ્રેજી શીખવતા. તે સિવાયના મોટાભાગની શિક્ષિકાઓ નાગર. યશોધરાબહેન, ચિત્તશાંતિબહેન, નિપુણિકાબહેન, વિભાબહેન,મેધાબહેન, આઈ શાહ સર…ચિત્રકામના ફારૂકી સાહેબ અને સંગીતના સરોજબહેન. સંગીતના બીજાં એક સાહેબ પણ હતા, રૂપાળા રૂપાળા. અત્યારે તેમનું નામ નથી યાદ આવી રહ્યું પણ તેમનો અવાજ ખૂબ સૂરીલો હતો.. ગણિત અને ઈંગ્લીશના શિક્ષકો પણ મને ખૂબ ગમતા. જો કે, શુધ્ધ ગુજરાતીનું પહેલેથી આકર્ષણ તેથી નાગર શિક્ષિકાઓ સાથે વધુ મઝા આવતી.

આ શાળાએ ભણતરની સાથે સાથે ઘડતરમાં વળી નોંધપાત્ર ફાળો નોંધાવ્યો. કુમારીમંડળની પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાઈ અને સ્વયંશિક્ષણ દિન નિમિત્તે પ્રિન્સિપાલ બનવાનો પણ લહાવો લીધો. એ ચાર વર્ષની કારકિર્દી યશસ્વી તો રહી જ પણ એ સિવાય કવિતાનું ઝરણું અહીંથી ફૂટ્યું. નિશાળ અને શિક્ષકો માટેના લગાવને કારણે જીંદગીની પહેલી પદ્ય રચના ત્યારે લખી. “લાવું નંબર એસ.એસ.સી.માં સેન્ટર અમદાવાદમાં. કરું પ્યારી શાળાના નામને રોશન અમદાવાદમાં.” ગઝલકારોને ખૂબ વાંચતી તેથી ગઝલના આવા આભાસ જેવી આઠેક લીટીઓ લખીને માનીતા શિક્ષકને આપી દીધી. મારી પાસે રહી ગઈ માત્ર આ બે લીટીની સ્મૃતિ. પછી તો આખી વાત જ કોણ જાણે ક્યાં સંતાઈ ગઈ. સેન્ટરમાં તો નહિ પણ સ્કૂલમાં બધા જ વર્ગોમાં પ્રથમ આવી. તોય સંવેદનશીલ દિલને બહુ ઓછું આવી ગયું હતું.

મુસ્લિમ વિસ્તારમાં સ્કૂલ હતી તેથી મોટાભાગની છોકરીઓ મુસ્લિમ. તેમની રહેણીકરણી, વિવેક, અઝાન, નમાઝ, રોઝા વગેરેની વાતો ઘણી કાને પડતી. દિલથી એ સૌને આદાબ. મને ક્યારેય કોઈ વિશે કશું અલગપણું વર્તાયું જ નથી. તેમના ઘેર પણ હું જતી અને નાસ્તો પણ કરતી. એ આબેદા, સૈદા, ઝરીના, સીદીકા, સકીના, સાબેરા, સલમા, શાહીદા, રુક્સાના વગેરેના ચહેરા સ્મૃતિપટ પર અકબંધ છે. હજી આજે પણ મળે તો ઓળખી જાઉં, જો ચહેરામાં ખાસ ફરક ન પડ્યો હોય તો!!

આ બધાંની સાથે કરેલ એક નૃત્યનાટિકા યાદ આવી. દિગ્દર્શક હતા રામકુમાર રાજપ્રિય અને નૃત્યનાટિકાનું નામ હતું “માનવ તારું વિશ્વ”. તે પહેલા તેમણે એક ‘ગુજરાત તારું ગૌરવ’ નામનો કાર્યક્રમ કરાવેલ. જો કે, ત્યારે હું પ્રાથમિક શાળામાં હતી. મોટીબેને તેમાં ભાગ લીધો હતો. ‘માનવ તારું વિશ્વ’માં જાણીતી અભિનેત્રી માલા સિંહાના ભાઈ તામ્ફા સિંહા અમને મણીપુરી નૃત્ય શીખવતા. યાદ છે ત્યાં સુધી તેમણે જ આસામી લોકનૃત્ય શીખવ્યું હતું.

શબ્દો કંઈક આ પ્રમાણે હતાઃ પાયગો લાસે નૂના નૂરે.. પાયગો લાસે લમસમ સત્યુ.પાયગો લાસે નૂના નૂરે..લાય સમનમ સમનમ…આઈ નાઈ નૂનાઈ..આઈ નાઈ નૂનાઈ..

રામભાઈ રાજપ્રિયે રાજસ્થાની નૃત્યની પ્રેક્ટીસ કરાવી હતી. ‘મત પીઓ રે ભવરજી તંબાકુડી મત પીઓ રે..એ નૃત્ય તો  એટલું બધું ગમતું હતું કે પછીના વર્ષોમાં મેં જુદી જુદી સખીઓ સાથે જુદે જુદે ઠેકાણે રજૂ પણ કર્યું હતું. આજે તક મળે તો હજીયે કરું!!! આખા કાર્યક્રમની વાર્તા વસ્તુ  કદાચ માનવના વિશ્વની ( ભારતની) રહેણીકરણી અને જીવનસરણી બતાવવાની હતી. લગભગ ચાર-છ મહિનાની પ્રેક્ટીસ પછી વર્ષને અંતે ભજવણી કરી હતી. પણ એ દ્વારા ઘણું બધું શીખવાનું અને જાણવાનું મળ્યું હતું.

આજે જ્યારે એ માહોલમાં ફરી એક વાર મને મૂકીને વિચારું છું તો લાગે છે કે કશી સભાનતા વગરની એ બિન્દાસ જીંદગીમાં પણ આપમેળે કેવા કેવા પાઠો અંકિત થઈ જતા હોય છે, મનના પ્રેસમાં છપાઈ જતા હોય છે. રસ-રુચિને ઉઘાડ મળતો જાય છે તો વ્યક્તિત્વનો આકાર પણ ત્યારે જ ઘડાતો જાય છે. જે ત્યારે ગમતું હતું તે આજે અનુકૂળતાઓ મળતાં ફરી એકવાર વધુ ઉપસતું અને ઓપતું જાય છે. તે વખતનો મારો કવિતા-પ્રેમ, લાયબ્રેરીમાં અવારનવાર જવાની વૃત્તિ, સુંદર નિબંધો લખી શિક્ષકોને બતાવવાની ઘેલછા વગેરેએ આજે એનું સામ્રાજ્ય જમાવી જ દીધું છે.

જે નથી એના અભાવની અનુભૂતિને રડતા રહીને માણસે બેસી રહેવાનું હોતું નથી. દુઃખનું પક્ષી માથે બેસે તો એને ઉડાડી દેવાનું હોય. એને માળો ન બાંધવા દેવાય. સમય સૌનો ક્યાં સદા એક સરખો રહે છે? એની પણ આવનજાવન ચાલુ જ રહે છે.આપણે તો બસ ચાલતા રહેવાનું છે, એની સાથે જ. પણ પરવા કર્યા વગર. સુખ મળે તો છક્યા વગર અને દુઃખ મળે તો રડ્યા વગર. પોતે જ પોતાના નાવિક બની નૈયા તરાવતા રહેવાનું છે. જીવનની સહેલ લાંબી હોય કે ટૂંકી. આપણે જ એને પાર કરવાની છે અને તે પણ સાચી દિશામાં રહીને,યોગ્ય રીતે હંકારીને. બધી જ શક્તિ સૌને મળેલી છે અને તેને ખીલવવાની છે.

જુલ્ફ કેરા વાળ સમી છે ભાગ્યની ગૂંચો બધી, માત્ર એને યત્ન કેરી કાંસકી ઓળી શકે.

કદમ અસ્થિર હો એને કદી રસ્તો નથી જડતો.
અડગ મનના મુસાફરને હિમાલય પણ નથી નડતો..
આવા શેર પણ તે ઉંમરમાં જ  વાંચ્યા હતા તે કેટલાં સાચાં છે એ આજે વધુ સમજાય છે..આશા રાખું કે આવતી પેઢીને કંઈક પ્રકાશ મળે.

Advertisements

સ્મરણની શેરીમાંથી-૫

(૫) નિશાળ/શિક્ષકો/મિત્રો

મોટાં ભાઈ અને બહેનને નિશાળે જતા જોઈ હું બહુ ખેંચાતી ને વિચારતીઃ હું ક્યારે નિશાળે જઈશ? લખતા વાંચતા આવડી જાય તેની મનને ખૂબ જ ઉતાવળ હતી. ભાઈબહેનોની વાતો અને કક્કો-બારાખડી, ૧ થી ૧૦ નંબરોની અને આંકની ચોપડીઓ વગેરેમાંથી જાતે જાતે શીખ્યા કરતી. ખાનગી બાલમંદિરોની ફી તો પોસાય તેમ હતું જ નહિ એટલે સીધી  ૬ વર્ષની થઈ ત્યારે જ મફત ભણાવતી મ્યુનિસીપાલિટીની શાળામાં પ્રવેશ લીધો.

પહેલા દિવસે મોટીબહેનના ફ્રોકનો છેડો છોડતી જ નહતી તે બરાબર યાદ છે. શિક્ષિકા ગિરજાબેનનો ચહેરો હજી યથાવત સ્મરણમાં છે. બીજાં દિવસથી જ ખૂબ ગમવા માંડ્યું હતું. કારણ કે ઘણું બધું ઘેરથી શીખીને જ ગઈ હતી. તેથી ‘મને તો આ બધું આવડે છે’ એવી એક લાગણીએ આત્મશ્રધ્ધા ખૂબ સજાગ રાખી. તેમાં પણ શિક્ષકો પોરસાવતા ગયા, ઘરમાં દાદીમા ફૂલાવતા રહ્યાં અને પછી તો એ જ ઘરેડ બનતી ચાલી. એક જ નાનકડી રોજે રોજની અગાઉથી થતી જતી તૈયારીની સાહજિક વૃત્તિ, શિક્ષકોના પાઠો અને જલદી જલદી ‘હોમવર્ક’ કરી લેવાની આદતને કારણે દરેક બાબતમાં આપમેળે જ રિયાઝ થતો ચાલ્યો. અન્ય પુસ્તકોના વાંચન પણ ચાલુ જ. મને નથી યાદ કે ક્યારેય પરીક્ષા વખતે ઉજાગરા કરીને વાંચ્યું હોય. પરીક્ષાનો ‘હાઉ’ ક્યારેય લાગતો જ નહિ.

 

વિચાર કરું છું કે આ બીજ ક્યાંથી વવાયા? વાતાવરણમાંથી? સંજોગોમાંથી, માના મૂળ અને અનુરાગમાંથી? કદાચ આ બધામાંથી. પણ તો પછી દરેક વ્યક્તિને એ લાગુ પડે ને? દરેક માનવીને એના સંજોગો હોય છે, એનું વાતાવરણ હોય છે અને મૂળ પણ હોય છે જ ને? તો બધા જ એક સરખા રસ-રુચિ કે આદતયુક્ત કેમ નથી હોતા? આ એક ખૂબ રસપ્રદ મનન છે કે એક જ ઘરનાં બાળકો જુદાં જુદાં કેમ હોય છે? સર્જનહારે તો સૌને અંગ-ઉપાંગો, મન બુધ્ધિ, હ્રદય,આંખ,કાન,વિચાર-શક્તિ આપેલા છે. તો વ્યક્તિત્ત્વ જુદા કેવી રીતે ઘડાય છે? ઊંડાણથી વિચારીએ તો એમ લાગે છે કે જેના મૂળમાં જે રસના બીજ વધુ શક્તિશાળી તે તે મુજબ તેની પ્રક્રિયા અને વિકાસ થતો જાય. દા.ત. બગીચામાંથી પસાર થતા હોઈએ તો કોઈ ગુલાબ ચૂંટે, કોઈ મોગરા પાસે જઈ સુવાસ માણે તો કોઈ વૃક્ષની પાસે ઊભા રહી આનંદ પામે. કોઈને વળી લીલું લીલું ઘાસ જ જોવું ગમે.એની ઉપર આળોટવું ગમે. આ એનું સ્વત્વ.

 

આ  અંગે આજના બાળકની સ્થિતિ વિચારો. ખભો તૂટી જાય તેટલા દફતરોનો બોજ, હોમવર્કનો ભાર, ટ્યુશનોનો મારો અને ગમે કે ન ગમે અન્ય પ્રવૃત્તિઓ તરફ ધક્કા. બાળકના કુમળા છોડને આપમેળે, સ્વાભાવિક રીતે વિકસવા દેવાતા જ નથી. પ્રગતિના નામે અધોગતિ તરફ ફેંકાય છે. એ રીતે પશ્ચિમના દેશોમાં જરા જુદું છે. જેની જેમાં ક્ષમતા તેને બહાર લાવવાના પ્રયત્નો થાય છે જે અનુકરણીય છે.

 દા.ત.એક દિવસ સવારે મારા બેકયાર્ડમાં કાકડીના વેલાને જરા અડકીને બીજી તરફ વાળવા ગઈ તો થોડીક જ વારમાં એ કુમળી ઉગતી વેલ પાછી એની પોતાની જ દિશા તરફ વળી ગઈ. કારણ કે એને એ તરફ મોકળાશ હતી. સાર એટલો જ કે, સૌને મોકળાશ અને યોગ્ય દિશા મળે અથવા વ્યક્તિ પોતે નિયમિતતાની આદતો કેળવી યોગ્ય રાહે ચાલતી રહે. જગત સુંદર છે, એને વધુ સુંદર બનાવતા રહો.

કવિ શ્રી ‘સુંદરમ’ કેવી સરસ વાત કહે છે?

હું ચાહું છું સુન્દર ચીજ સૃષ્ટિની,
ને જે અસુન્દર રહી તેહ સર્વને
મૂકું કરી સુન્દર ચાહી ચાહી.

તે માનવી વિશે પણ લાગુ પડે તો? ‘વિશ્વમાનવ’ વાળી વાત પણ સંભવી શકે ને?

 

સ્મરણો ક્યાં ક્યાં ખેંચી જાય છે? આ લખું છું ત્યારે પ્રાથમિક શાળાના ઘણાં શિક્ષકોના ચહેરા નજર સામે યથાવત તરવરે છે. સોમીબેન, સારાબેન, કરુણાબેન,પૉલ, શાન્તાબેન.વી.ભાવસાર, સંગીતના પ્રભૂતાબેન, સીવણના મંગળાબેન. પાયાના ઘડતરમાં મોટો ભાગ ભજવનારને કેમ ભૂલાય? ભણતાં ભણતાં જેમની સાથે નાટકો ભજવ્યાં કે ગરબા અને, વક્તૃત્વ સ્પર્ધા કરી તે સૌ સહાધ્યાયીઓના નામો,ચહેરા, અરે,ઘણી બધી વક્તૃત્વ હરિફાઈ માટે તૈયાર કરેલી સ્પીચ અને રજૂઆત પણ અકબંધ સ્મૃતિમાં સચવાયેલી છે!

તે સમયની આર્થિક અગવડો અન્ય પ્રવૃત્તિમાં નડતી ન હતી. કોઈ ને કોઈ રીતે આવડતને અવકાશ મળી જ જતો. એ માટે હંમેશા હું શિક્ષકોના મારા પ્રત્યેના પ્રેમભાવને જ નમન કરું છું.

 

૧૯૫૯ની એ સાલ હતી. સ્કૂલના વાર્ષિકોત્સવ પ્રસંગે ટાઉનહોલમાં “ધમુની ધીંગલી’ નામે નૃત્યનાટિકા ભજવાવાની હતી. બહારથી મોટા નૃત્યશિક્ષકની ૬ મહિના સુધી તાલીમ અને પ્રેક્ટીસ પછી એ કાર્યક્રમ મોટા પાયા પર થવાનો હતો.  દરેક ભાગ લેનારને તેમાં પાંચ રુપિયા ભરવાના હતા. પોસાય તેમ તો હતું જ નહિ. હવે શું કરવું? ભાગ નહિ લઈ શકાય તો કંઈ નહિ, પણ શીખવા તો મળશે? વિચારી હું પણ પ્રેક્ટીસમાં જતી. એ માટે શિક્ષકો પણ મને મંજૂરી આપતા. ખૂબ મઝા આવતી.  એક નૃત્યમાં ભાઈ કહેતો “બેની રે બેની તારી ઢીંગલી કાજે એક ઢીંગલો લાવ્યો.. બહેન પૂછ્તીઃ ભાઈ રે ભાઈ કેવો ગોત્યો છે જમાઈ? અને દરેક વખતે ભાઈ, નાની બેનને ચીઢવવા માટે ન ગમતા જવાબ આપતો. ગીતને અંતે ભાઈબેનનો પ્રેમ પ્રગટ થતો. એવી જ રીતે “હો…અમે ફૂલડાં,જાતજાતનાં ભાતભાતના રંગબેરંગી ફૂલડાં..” એ બાળગીત પણ ખૂબ ગમતું. વળી ‘હું ગોરી તું કાળો કાનુડા,હું ગોરી તું કાળો’ …તો યે હું રૂપાળો રાધિકા,ગર્વ કર્યો સોઈ હાર્યો,કાનુડા…હું ગોરી તું કાળો” એવો રાધા-કૃષ્ણનો રીસભર્યો ડાન્સ મનમોહી લેતો, ઘરમાં પણ હું ગાયા કરતી અને નાચ્યા કરતી. સ્ટેજ પર હું હોઉં કે ન હોઉં એવી પરવા વગર જ, બસ શીખતી અને મઝા કરતી.

 

છેવટે મારી એ ધગશ જોઈ સંગીત શિક્ષકે મને કાર્યક્રમની શરૂઆતના ઉદ્ઘોષક તરીકે રાખી, એટલું જ નહિ પણ સ્ટેજ પર ખૂણામાં જે મ્યુઝીક વૃંદ બેસતું ત્યાં મને સ્થાન આપ્યું અને બહેનની પંક્તિઓ બોલવાની આપી. હવે પડદો ખુલે અને પ્રારંભની સ્પીચ મારે આપવાની હોઈ સારા કપડાં તો પહેરવાના હોય જ ને? તો તે પણ  એક બહેનપણીએ પોતે ચાહીને મને એનો નવોનકોર ડ્રેસ પહેરવા આપ્યો! ત્યારે ન તો મને લેવાનો ભાર કે ન એને આપ્યાનો એહસાન! કેવી સરળ અને સહજ એ જીંદગાની હતી!

 

આજે પૈસો સર્વસ્વ બની ગયો છે કારણ કે, આપણે એના આધિપત્યને સ્વીકાર્યું છે, પોષ્યું છે, પંપાળ્યું છે અને પરિણામે એના ગુલામ બની ગયા છીએ, એમ માનીને કે આપણે કેટલાં સ્વતંત્ર અને સમૃધ્ધ થયા છીએ!! ખરેખર સાચું શું છે? સવાલોના આ તણખા આજે તો મનને દઝાડે છે પણ કદીક, ક્યારેક, કોઈકને કિરણ બની અજવાળે તો કેવું સરસ?

વિશ્વશાંતિ….

આતમે ઓઢેલા કાયાના વાઘામાં
પરમનો અંશ ખરો પામી તું લે.                 

મનને વરેલા વિચારોનાં પીંછામાં
ઉંચેરી આશા સમાવી  તું લે.                    

દિલને વીંટેલા આ માયાના વીંટામાં
સાચુંકડી પ્રીત જરા આણી તું  લે.                

જગતમાં જામેલાં જુઠાં સો વળગણમાં
સર્જક્નુ સત્ય સદા જાણી તું  લે.                   

અંતરમાં જાગેલાં વિશ્વનાં સપનામાં
સમજણની રોશની ફેલાવી તું  લે.

કાળજડે કોરેલા થનગનતા કોડમાં
દિવ્ય સંદેશ  હવે  પામી તું લે.

સર્વત્ર સળગેલા દુન્યવી તણખામાં
શાંતિનો  દીપક  પ્રગટાવી તું  લે.

સ્મરણની શેરીમાંથી-૪

(૪)

ઉછેર/મહોલ્લો/મિત્રો

ગામડાંની  વાતો પછી માનસપટ પર ઉપસે છે ચિત્ર ૫-૬ વર્ષની વયનું. પિતાજી અમદાવાદના વતની એટલે મારો ઉછેર પણ ત્યાં જ. અમદાવાદની સાંકડીશેરીમાં આવેલ ઝુંપડીની પોળનું એ ઘર. ઘર તો ભાડાનું પણ લાગે સાવ પોતાનું. ૨૩ વર્ષની ઉંમર સુધી ત્યાં જ વસવાટ. પોળમાં દસ ઘર. દરેક બે-ત્રણ માળના ઘરમાં બે કે ત્રણ કુટુંબ રહે. બધાં એકબીજાંને જાણે. બારણાં ખુલ્લાં અને સૌ સરસ રીતે હળેભળે.  ગોર્યો (ગૌરી વ્રત) ટાણે  અમે સરખી સરખી સહિયરો વાંસની નાની નાની ટોપલીઓમાં ઘઉંના જવારા સમૂહમાં ઉગાડતાં, પૂજા અને ઉપવાસ સાથે કરતાં, સાંજે માધુબાગમાં, કાંકરિયા કે કદીક વિક્ટોરિયા ગાર્ડનમાં પોળની આગેવાન સ્ત્રીઓ સાથે ફરવા જતાં, મેંદી સાથે મૂકતાં, વરસાદ પડે બહાર નીકળી પોળમાં સાથે પલળતા, સીઝનમાં અથાણાં,પાપડ,સારેવડા એક જ ઘરમાં ભેગાં થઈ સૌ સાથે બનાવતાં. દિવાળી-હોળી વગેરે વાર-તહેવારો પણ સમૂહમાં જ ઉજવાતાં. વાડકી વહેવાર તો એકદમ સ્વાભાવિક.

ઉનાળાની ગરમીના દિવસોમાં નાની અમસ્તી અમારી ખડકીમાં સાંજે પાણી આવે એટલે ૬ વાગ્યે સૌ સાવરણા લઈને પોળ ધોતા અને  ચાર-પાંચ સ્ત્રીઓ મોટા સગડા પર મોટાં તપેલામાં ખીચડી અને બટાકાનું શાક રાંધતા. બધા ઘેરથી પોતપોતાની થાળી વાડકી લઈને આવે અને સાથે જમતાં.  અમે બેનપણીઓ પણ ઉપર અગાશીમાંથી એકબીજાંને ઘેર સૂવા જતી. Really, It takes village to raise a child. સમૂહની આ મઝાથી આજની પેઢી કેટલી વંચિત છે? પૂર્વ કે પશ્ચિમ, કોઈપણ દેશના બાળકોને માટે આ જ પરિસ્થિતિ છે. સંયુક્ત કુટુંબના હિમાયતી ન હોઈએ તો પણ આસપાસનાનો સથવારો કોઈપણ ઉંમરે જરૂરી હોય છે જ. સાથે ન હોઈએ પણ પાસપાસે રહીએ તેના ફાયદાઓ તો છે જ.

ઘરની અંદરની ખટમીઠી યાદો ક્યારેય એના યથાવત રૂપમાં વ્યક્ત કરી શકાય?!. નાના ઘરમાં ૧૦ માણસોના સહવાસના સ્મરણો આજ સુધી શ્વાસની જેમ સાથે જ રહ્યાં છે. ક્યારેક રડાવ્યાં છે, ક્યારેક હસાવ્યાં છે, છતાં સતત મહેંક્યાં છે. કુંભારના ચાકડાની જેમ બધાં જ ભાઈબહેનોને તાવ્યાં છે, ટીપ્યાં છે, કસ્યાં છે અને એ રીતે દરેકને પોતપોતાના સ્વત્વ પ્રમાણેના આકારે ઘડ્યાં છે. એ ઘરની એક એક ભીંત, ફર્શનો પથ્થર, ગોખલાં,ઓરડી, છજું, અગાશી, છાપરું, આજે પણ જ્યાં હોઈએ ત્યાં આવીને વાતો કરે છે. એ મહોલ્લો, ખડકી, બાલભવન, લાયબ્રેરી… ઘણું બધું. સાંકડીશેરી, આશાપુરીનું મંદિર અને ઝુંપડીની પોળ..આટલી અમારી દૂનિયા. વેકેશનોમાં ઘણાં બહારગામ જતા, દરિયાકાંઠે જતાં પણ અમે તો પોળમાં જ બિલ્લા, ખોખાં, લક્ટીઓ, કુકા, દોરડાં, પગથિયાં અને ઓટલા ઉપર  જ  કેરમ કે પત્તા  છોકરા-છોકરીઓ સાથે રમતાં. બહુ બહુ તો મોસાળ જતાં.
આજે  સ્પષ્ટપણે સમજાય છે કે, અણસમજમાં એ જીંદગી પણ જીવાઈ ગઈ. જેવી મળી તેવી.. કારણ કે,દરેકને માટે જીંદગી તો સમયના પાટા પર સતત ચાલતી ગાડી છે. એ કોઈની રાહ નથી જોતી. કદી લાગે સફર સુહાની છે,તો કદી લાગે અમર કહાની છે. એ વેળાવેળાની છાંયડી છે. સંજોગની પાંખે ઉડતી પવનપાવડી છે. જીંદગી તો જી-વન છે. જીવની અપેક્ષાઓનું વન..એમાં ફૂલો ભરી બાગ કરો, કે કાંટાભરી વાડ કરો, જંગલ કરો કે મંગલ, મધુરી કહો કે અધૂરી ગણો, મનની સમજણનો સાર છે, બાકી તો જાદુગરનો ખેલ છે !!!!!

જેવી મળી આ જીંદગી જીવી જવાની હોય છે. સારી કે નરસી જે મળી, શણગારવાની હોય છે.
ના દોષ દો ઈન્સાન યા કિસ્મત તમે, પળ પળ અહીં દુલ્હન સમી સત્કારવાની હોય છે.

ટાગોરનું એક સરસ વાક્ય છે કે પગમાં ગૂંચો પડી હોય ત્યારે કૂદમકૂદ કરવાથી કંઈ નહિ વળે. નીચે બેસી, શાંતિથી અને ધીરજથી એક એક ગાંઠને ખોલતા જવાથી જ ગૂંચો ઉકેલી શકાશે. સ્વજન કે સ્નેહીનો સાથ હોય તે સારું જ છે. પણ ખરું કામ અને મહેનત તો વ્યક્તિએ પોતે જ કરવાની હોય છે. કર્મ એ જ ધર્મ અને જીંદગીનો મર્મ પણ એ જ. સારાં ખોટાંની સમજ અને દરેક અવસ્થામાં યોગ્ય વર્તન એ જ સાચું શિક્ષણ.

દાદીમાની વાર્તાઓએ મારી કલ્પના શક્તિને નાનપણથી જ ખીલવી. એ મને બહુ કામ કરાવતા પણ વાર્તાઓ સરસ કહેતા. મને બહુ મઝા આવતી. કેટલીક તો એ પોતે ઘડી કાઢતા. હું પણ આજે એવું જ કરું છું! મા પાસેથી મળેલાં બી બાથી સીંચાયાં. બાનું વ્યક્તિત્વ, આવડત અને નીતિનિયમો મને ગમતાં. પ્રેમ તો મા માટે જ સૌથી વધારે. મા ક્યારેય કોઈના વિશે ખોટું વિચારતી નહિ,  કોઈના માટે ખોટું બોલતી નહિ અને ઘણું સમજી લેતી પણ શાંત રહેતી, સહન કરતી. એ બધું કરવું કેટલું અઘરું છે તે આજે હર પળે અનુભવાય છે. મા પરિશ્રમી પણ ખૂબ જ. અમેરિકામાં એને કામ કરવાની જરાયે જરૂર હતી નહિ છતાં યે એ કંઈક ને કંઈક શોધી કાઢતી અને કામ કરતી.,અર્થ-ઉપાર્જન કરતી. એના વિશે મેં પુસ્તક લખ્યું છે તેથી અહીં વધુ નથી લખતી. કીબોર્ડ કે કલમને ભીંજવવાંનો શો અર્થ?.

 આજે યાદ કરી જ છે તો એને માટેની એકાદ કવિતા અહીં ટાંકી દઉ.

માર્ચનો મહિનો ફરે ને મા મને બહુ યાદ આવે.
એક ઝીણી વેદના હૈયું હલાવી બહાર આવે.

આમ તો સૌ કહે છે, કુદરતમાં વસંત આવીને ખીલી,
કેમ સમજાવું  કે, મારા મનમાં ખરતા પાન આવે.

હાડ, લોહી, ચામ સઘળું જેનું અમને આ મળ્યું છે,
એને માટે કંઈ કર્યું નહી, આજ એવું ભાન આવે.

રોજ કાગળ-પેન લઈ  શાંતિથી ને ધીરે ધીરે એ,
કંઈક લખતી ને પછી થોડુંક હસતી, યાદ આવે.

ઘર મહીં નીચે ઢળી ને કેવી ક્ષણમાં એ ઉપર ગઈ!
ને ‘છે’માંથી તો ‘હતી’ થઈ ગઈ, મા તુજ વિણ તાણ આવે.

‘પંખીને ચણ, તુલસી જળ, ગાયોને પૂળા,આપતી તું
હર પળે ઝંખુ  કે આ દિલે  સતત એ ગાન આવે.

માગું તો માંગુ, એ કે તુજ જેવી મુજમાં ઝાંય આવે..
માર્ચનો મહિનો ફરે ને મા,  મને બહુ યાદ આવે.

મુક્તક-નં.૨૫

 

બહુ જ વખત થયો, હાથે લખ્યો કાગળ નથી મળ્યો.

સિવાય ફેઈસબૂક, ચહેરો નજર આગળ નથી મળ્યો.

એક  જ ક્લીકની પાસે, તોયે સૌનું સઘળું  દૂર, સુદૂર.

અંધાર નથી, પણ ઉજાસ પછી ઝળહળ નથી મળ્યો.

સ્મરણની શેરીમાંથી-૩

(૩)

ગામડાનું એ ફળિયું. બિલકુલ સામે દરજીનું ઘર, ડાબા હાથે વાળંદનુ અને, જમણા હાથે ચાર-પાંચ ઘર છોડી ગાયો-ભેંસોની ગમાણ. પૂળા ખાતી ગાયો અને દૂધ દોહતા માજીને હું જોઈ રહેતી. ઘણી વાર સાંજે બા ખીચડી બનાવી મને દૂધ લેવા મોકલતા. અને હાં, તે જમાનામાં ગામમાં સાટા પધ્ધતિ હજી યે ચાલુ હતી. જો કે, કાણિયો પૈસો અને પીળી  ચોરસ ઢબૂડી પણ ચલણમાં હતી. નાના/દાદા નાની ઉંમરમાં વિદાય થયેલાં તેથી બા મોટા પીળાં નળામાં રંગબેરંગી ખાટીમીઠી ગોળીઓ ભરી વેચતા અને  લાલપીળીલીલી બંગડીઓના બદલામાં થોડા પૈસા પણ મળતા એવું યાદ આવે છે. પણ મોટેભાગે વસ્તુના બદલામાં વસ્તુનો સાટા વ્યવહાર ચાલતો. જીવન એમ જ ચાલતું. ઘરની પાછળ વાડો હતો અને તેમાં સરસ મઝાનું ગોરસઆમલીનું ઝાડ હતું. અને તેની પાછળના રસ્તે એક દેરી હતી જેનો ઘંટ સાંજે સંભળાતો અને દૂરથી કોઈ સંચાનો પ્ણ ઘમઘમ ઘરેરાટી જેવો અવાજ સંભળાતો. ગામમાં કોઈ વાહન ન હતું. પગપાળા કે આઘે જવાનું હોય તો ગાડાંમાં બેસીને જવું પડે અથવા ઘોડા પર.

થોડી ઘરની વાત કરું. લીંપણની ઓકળીવાળો ફ્લોર. ઓકળી એટલે ચડઉતર તરંગો જેવી લીંપણની અર્ધચન્દ્રાકાર ડીઝાઈન. મને રંગોળી અને ડિઝાઈન પાડવી નાનપણથી જ ગમે તેથી મેં પણ  બાને જોઈ જોઈ ગારાથી ઓકળી પાડી લીંપ્યાનુ સ્મરણ છે. બહારની ઓસરીમાં દોરડા બાંધીને વચ્ચે પોતાના સાડલાઓમાંથી બનાવેલી નાની નાની ગાદીઓ મૂકીને તૈયાર કરેલો હિંચકો. નવરી પડું કે તરત જ હું એમાં જઈ મોટા મોટા હિંચકા ખાધા જ કરું. અત્યારે પણ ખાઉં છું, તરંગોના હિંચકા !!

રોજ રોજ તરંગની પાંખે, હું ઊડું છું, દૂરદૂર,જુદી,નવી સફરે ઉપડું છું.
ક્યારેક સંબંધની તો ક્યારેક લાગણીની, કુદરત ને ભીતરની સફરે ઉડું છું.
હિરા-મોતી ખૂબ ખોબે ભરી લાવીને, અમોલા ખજાને સ્નેહે સજાવું છું.
કલમની પીંછી લઇ ચીતરી વિરાટે, શબ્દોના રંગ લઇ પાલવડે વેરું છું.

પાછી મૂળ વાત પર આવું. ઓસરીના ખૂણામાં બે ત્રણ પાણીની ડોલ અને મોટું વાસણો ભરવાનું તગારું પડ્યું રહેતું.  દબાવો તો દૂધ નીકળે એવી થોરની કાંટાળી લીલી વાડ ઘરનું રક્ષણ કરતી. તે તરફ એક નાનકડા ખાડા જેવું કરી ગાય-કૂતરાને માટે ખાવાનું ભરતા. નિયમિત સમયે ત્યાં ગાય આવતી અને ખાતી. કૂતરા તો સતત અવરજવર કરતા રહેતા.

ઘરની અંદર ડાબા હાથે માટીનો ચૂલો, ત્રાંબા-પિત્તળના થોડા વાસણો, એક મોટો ઉનમણો, કલાડી અને લાકડીઓનો ભારી રહેતી. કાળી ઝીણી જાળીવાળું લાકડાનું કબાટ જેમાં રાંધેલું ધાન,વધે તો ઢાંકતા. કબાટ નહિ પણ એક ખાસ શબ્દ…કદાચ ઉલાળિયું,આગળું.ખામણિયું એવું કંઈક બા બોલતા. સામે ખોલવાનાં બારણાં નહિ પણ ઉપરથી એને ઉઘાડવાનું. ઘણીવાર બહુ વાયરો આવે ત્યારે કમાડનો આગળિયો વાસી દે એમ પણ કહે. કમાડની પાછળ ઠંડક વાળી જગાએ પાણીની માટલી, ઢાંકેલું બૂઝારું અને ડોયો પડી રહેતા. બાકી તો ઘઉં ભરવાના મોટા નળા વગેરે જેમાં કેરીઓ પાકવા માટે મૂકાતી. મોટાં કહી શકાય એ ઓરડામાં જ વાળું પછી, પથારીઓ પથરાય. વરસાદ ન હોય ત્યારે તો બહાર જ કાથીના ખાટલા ઢાળી સૂવાનું. ઘીથી લથપથતી ઢીલી ખીચડી ખાઈ, બિન્દાસ થઈ ખુલ્લાં આકાશ નીચે, ઠંડા પવનની લહેરખીઓ વચ્ચે સૂવાની,આહાહા…. શી મઝા હતી! ભાઈબેનો સાથે રમ્યાની બહુ ઓછી યાદો છે. ઝઘડ્યાની તો બિલકુલ યાદ નથી. કદાચ ઝઘડ્યા જ નથી. સંજોગોને કારણે બધા જ સમજુ થઈ ગયા હતા!! ઘરની પાછળના વાડામાં જે ગોરસઆમલીનું ઝાડ હતું તે નાનું પણ રળિયામણું હતું. આજે તો એ બધું જ જમીનદોસ્ત થઈ ગયું છે પણ હજી યે મનના માંડવે ગૂંજતું રહ્યું છે.

ગામની કાંતા,તારા,શકરી,કોકી વગેરે બેનપણીઓના ચહેરા એવા ને એવા જ યાદ છે પણ કોઈ છોકરો નહિ હોય? કોઈ સ્મરણમાં જ નથી! ગામમાં છોકરો ન હોય એવું બને કાંઈ? રસપ્રદ સવાલ જાગ્યો.પૂછવું પડશે કોઈને!

આટલી સ્મૃતિઓ પછી આ બદલાતા જતા સમય અંગે હવે  આગળ એક વધુ વિચાર અને પ્રશ્ન પણ જાગે છે. કે,  બદલાવ એ ખરેખર વિકાસ જ છે?!! આદિમાનવથી માંડીને આજસુધી પરિવર્તનની પ્રક્રિયા સતત ચાલ્યા જ કરી છે એ વાત તો સાચી. પણ સૌએ યથોચિત બદલાવને અપનાવવો જોઈએ અને તે પણ મૂળ મૂલ્યોની જાળવણી કરીને. પરિવર્તનને નામે પાયાને હચમચાવી ન જ દેવાય. જ્યાં જન્મ્યાં એ ભૂમિનો ચોરસ ટૂકડો,એ માબાપ, એ માહોલનું રતનની જેમ જતન કરવું જ જોઈએ. એ જ સાચી સમૃધ્ધિ છે, વૈભવ છે,ખજાનો છે, કાયમી સધવારો છે. આગળ ચાલો, ચાલતા રહો પણ સારું અને  પોતીકું, સ્મરણના ખાનામાં ગોઠવી માણતા રહો. સાચો આનંદ ખરા મૂલ્યોમાં છે. એને મનથી જાળવવામાં છે. દેખાડા ખાતર કે ધન-ઉપાર્જન માટે થતી ધંધાકિય પ્રવૃત્તિઓમાં નહિ.

હું હંમેશા માનતી આવી છું અને કહેતી પણ આવી છું કે wealth ( money) is not and should never be a definition of happiness. No outside source can give a real happiness. happiness is mostly in knowing who you are, your foundation and cherishing it the same way. It is a  feeling of pleasure and positivity.

માણ્યું તેનું સ્મરણ કરવું એ ય છે એક લ્હાણું.

ગામડાંની  વાતો પછી માનસપટ પર ઉપસે છે ચિત્ર ૫-૬ વર્ષની વયનું. પણ તે હવે આવતા પ્રકરણમાં..

સ્મરણની શેરીમાંથી..-(૨)

(૨)

સ્મરણની આ શેરીમાં રખડતા રખડતા એક Maternity Home,પ્રસૂતિગૃહ નજર સામે આવ્યું અને નવજાતનું  રુદન સાંભર્યું. વીજળીના ચમકારાની જેમ એક લઘુવાર્તા જેવી કલ્પના ઉપસી..

                          જોખમના લેખાંજોખાં…

ધરતી પર જન્મ લેતા પહેલાં જીવે શિવને કહ્યુઃ ‘મારે મોકળાશ જોઈએ છે. એક મોટી જગા જોઈએ છે. કારણ કે, મારે બાગ–બગીચા જેવું ખૂબ સરસ કામ કરવું છે. શિવે કહ્યુ, “અરે વાહ..બહુ સરસ. જગા તો હું તને મોટી અને સરસ આપું. પછી તું એને ઉપવન કરે કે રેતીનું રણ બનાવે. કુસ્તીનું મેદાન બનાવે કે શાંતિનું ધામ રચાવે, બધું જ તારા હાથમા. એક કામ કર.  વિચારીને કાલે આવજે.”

બીજાં દિવસની સોનેરી સવારે જીવ “તૈયાર છું” કહી હાજર થયો. શિવે ફરીથી પૂછ્યુઃ સાચે જ વિચારીને આવ્યો ?
જીવે મક્કમતાથી કહ્યું “હા,હા, એકદમ તૈયાર છું.” શિવ તો ‘તથાસ્તુ’ કહી અંતરધ્યાન થયા. અજ્ઞાત જીવને મા મળી,ધરા મળી, જગત મળ્યું, જીવન મળ્યું. પણ જીવને  તો અવતરણની પ્રથમ ક્ષણથી જ રડવું આવ્યું, ઉંઆઆ…ઉવાં..ઉંવાઆ.. જીવને  શિવની વાત યાદ આવી.  ધીરે ધીરે બંધ આંખે  ઉંઘમાં હસી જવાયું.  હજી તેનામાં શિવનો અંશ હતો….!

******************************************************************************************

આમ, જીવનું ધરતી પર અવતરવું એ પહેલું અને મોટું જોખમ અને લાંબી કે ટૂંકી જીંદગીને આ જગત વચ્ચે જીવવી એ બીજું મોટું સાહસ. આ બંનેની વચ્ચે જે કાંઈ બને છે તેનાં સજાગપણે લેખા-જોખા કરવાનો આ એક પ્રયોગ છે. એ અંગે સાચી અનુભૂતિ જીવન અને જગત સિવાય બીજે ક્યાંથી પામવી? આ લેખનમાં આત્મકથા કે જીવન ચરિત્ર કહેવાનો કોઈ જ ઈરાદો નથી. ( એ તો મહાન માણસોના લખાય ને?!!! ) પણ કુંભારના ચાકડાની જેમ ઘડાઈને બહાર આવેલાં મન-ઘડાની થોડી આકૃતિઓ ઉપસાવવી છે જે કદાચ ભાવિ પેઢીને ક્યારેક શાતા અને શક્તિ બક્ષે. મારા લોહીમાં સતત વહન કરતી ભાવનાઓ તેમના હ્રદય સુધી પહોંચે તો આ  પ્રત્યેક જીવના  સ્વીકારેલાં જોખમ અને આદરેલાં સાહસ લેખે લાગે.

હા, તો મારી સ્મૃતિની આજે  બીજી વાત હતી જન્મના સ્થાન,ગામની..ગુજરાતનું એ સાવ નાનું ગામડું. માત્ર વીસ-પચીસ ઘરોનું. નામ એનું ભૂડાસણ. આ નામ મને જરા પણ ના ગમે. કોણે આટલાં હૂંફાળાં ગામનું નામ આવું ભૂંડું રાખ્યું હશે? ને કેમ? એ પણ એક પ્રશ્ન. પણ ચાલો, શેક્સપિયરને યાદ કરીને, જુલિયેટ કહે છે તેમ,
“What’s in a name? That which we call a rose,
By any other name would smell as sweet.”  એમ વિચારી મન મનાવી લઉં!

ધૂળિયું એ ગામ, ભીની માટીની મહેંકની જેમ હજી પણ સ્મૃતિમાં અકબંધ સચવાઈને પડ્યું છે. આમ તો પિતાનું ઘર અમદાવાદમાં પણ મોટે ભાગે ઉનાળામાં ગામ જવાનું થતું. અને તે પણ મને યાદ છે તેમ પરાણે ચાર-પાંચ વખત  બાળપણમાં જ.  ઘરથી થોડે દૂર ગામનો એક કુવો. દોરડા બાંધેલા ઘડાથી ગામની સ્ત્રીઓ પાણી ખેંચતી તે હું જોતી. વચ્ચે પંખીઓનો એક ખૂબ મોટો ચબૂતરો. ઘણીવાર રાત્રે ત્યાં રામલીલાવાળા આવીને ભવાઈ જેવું કંઈક ભજવતા. મને તો રાત્રે વહેલા સૂવાની ટેવ એટલે બા ( નાનીને અમે બા જ કહેતા.) મારા માટે એક ખાસ હાથેથી ઉંચકાય એવી  નાની અમસ્તી ઢોયણી (ખાટલી) સાથે રાખતા. જેવી મને ઉંઘ આવે એટલે તેમાં સૂવાડી દેતા. ચબૂતરાથી આગળ ચાલીએ એટલે ગામની ભાગોળ. સવારે ઊઠીને લોકો (અમે પણ) પાણીનો લોટો ભરી એ તરફ ‘ઝાડે ફરવા’ જતા. ઘરમાં ક્યાં બાથરૂમ કે ટોયલેટ હતા? અમે બધી બેનપણીઓ ભેગી થઈને જતા. પાછા આવતા રસ્તામાંથી લાલ ચટાક ચણોઠીઓ વીણતા. ચણોઠી શબ્દ એના રૂપ જેટલો મને  ખૂબ જ ગમે. સૌથી વધારે હું જ વીણતી અને ભેગી કરતી. તે પછી ખેતરો આવે. ત્યાં પણ પથ્થર ફેંકી કેરીઓ તોડ્યાનું સ્મરણ છે. ઘરની બીજી તરફ એકાદ માઈલના અંતરે નદી. ત્યાં કપડાં ધોવા જવાનું. મને એ બહુ ગમતું. પણ કિનારે બેસીને જ! પાણીમાં ડૂબવાનો ડર. એક વખત મારો નાનો ભાઈ ઘોડા પરથી પડી ગયો હતો અને નદી કિનારે ફેંકાયો હતો ત્યારથી એ બીક પેસી ગઈ હતી. તે દિવસે બહું રડવું આવ્યું હતું. આવા તો અનેક પ્રસંગો!

ગામના એ ફળિયાની અને ઘરની વાતો  પણ કેટલી બધી? લખતા પહેલા…વિચારું છું કે આજની પેઢીને આ વાંચતા કેટલું આશ્ચર્ય લાગતું હશે?  ૬-૭ દાયકામાં તો સમય ક્યાંથી ક્યાં ઊડ્યો અને ફેંકાયો? ક્યાં ધૂળિયા ગામની વાતો અને ક્યાં અમેરિકાના આ ટેક્સાસ રાજ્યના મહેલ જેવાં ઘરોની મિરાત!  આસમાનમાં ઊડતા પતંગની જેમ સમયની આ દોરી કેવી ગગડે છે! આકાશને જો બારી હોત તો અને કદાચ જો ત્યાંથી આપણા સૌના  સદગત પૂર્વજો જોતાં હોય તો કંઈક આવું ન લાગે? !!

અંતરિક્ષની બારી જરા ખોલીને  જોઈ,તો દૂનિયા દેખાઈ સાવ  અનોખી;
 છોડીને આવ્યાં જે કેડી એ દેશી, કેવી દેખાય આજે ફરતી વિદેશી…..

કોઇ ગયાં યુકે તો કોઇ યુએસએ, ફેલાયા ચારેકોર ઘરના સિતારા,
કોઈ છે રશિયા તો કોઈ ઓસ્ટ્રેલિયા, દીસે છે આભેથી  ભૂમિના નક્શા….

રમતા’તાં ભૂલકાં કેવા મોટા ચોકમાં, રહેતા’તાં એક જ છત નીચે દીકરા,
કાચા સૂતરના પાકા એ તાંતણામાં, બંધાતી રાખડીઓ મોટા આંગણમાં….

ઉજવાયે આજે ઈમેઇલ પર સઘળી, ને સામેય હોય પેલી વેબકેમની દોરી,
અંતરિક્ષની બારી જરા ખોલીને  જોઈ, તો દૂનિયા નિહાળી સાવ અનોખી….–

 આજે અને આવતીકાલે, સૌ કોઈએ શીખવાનું એજ કે, પરિવર્તન સંસારનો અને કુદરતનો સનાતન નિયમ છે.પ્રત્યેક સમાજમાં પરિવર્તન સતત અને અવિરતપણે આવ્યા જ કરે છે. કેટલાંક જૂથ અને સમૂહોમાં પરિવર્તન ઝડપથી આવે છે તો કેટલાક સમાજમાં ધીમેથી આવે છે.પણ ફેરફારો તો થયા જ કરે છે. તેથી એને સમજી, સ્વીકારી, યોગ્ય રીતે અપનાવવું એ સત્ય છે. જરૂરી પણ એટલું જ છે. કારણ કે, માનો યા ન માનો પણ પરિવર્તનથી સ્વભાવમાં અને આદતોમાં પણ flexibilityનો ગુણ કેળવાય છે. વળી આ પરિવર્તન આમ જોઈએ તો વિજ્ઞાને કરેલી રચનાત્મક શોધ અને સિધ્ધિને જ આભારી છે ને? બદલાતા જવું, વિકસતા જવું અને વિસ્તરતા રહેવું એ પ્રકૃતિ  શીખવે છે, જીંદગીની હરપળ શીખવે છે. 

સ્મરણની આ શેરીમાંથી ન જાણે કેટલી કણિકાઓ ઝગમગી ઊઠશે?