૨૦૨૨…સ્વાગતમ્

તણખો-૨

‘નિરીક્ષકઃ’ જાન્યુઆરી ૨૦૨૨માં પ્રકાશિત….

 

  તણખો-૨ ( રસ્તો )

ગ્રીષ્મ ઋતુની સવાર હતી. ગરમી તો ખૂબ જ પણ સવારે સવારે  જરા ખુલ્લી હવા અને થોડા છાંચડે ચાલવા જવાની સૂરીલીને ટેવ. ૪૫ મિનિટને બદલે  આજે તો સવા કલાક થઈ ગયો. કેમ વાર થઈ હશે એવી ચિંતા શરૂ થાય તે પહેલાં તો ‘મોર્નીંગ વૉક’ પછી એક અજબની સ્ફૂર્તિ ભરી, ઘેર આવી, તેણે આજના અનુભવની વાત શરૂ કરી…

“મા, આજે તો મઝા આવી ગઈ ચાલવાની. એણે મારી સાથે અવનવી વાતો કરી.”

કોણે? કોણ મળ્યું? સવારે સવારે તારા જેવું કોણ નવરું પડ્યું? મેં પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવી.

“મા, આજે તો મને એ ખૂબ ગમ્યો.”

પહેલી વાર દીકરીના મોંએ કોઈના ગમવાની વાતે હું ચમકી. મારા કાન હવે વધુ સરવા થયા.

 લગભગ કલાક પછી હાથમાં પેન અને ડાયરી લઈને અંદરના રૂમમાંથી બહાર આવતાં આવતાં મસ્તીથી એ કંઈક ગણગણવા માંડી. મારી ચિંતા અને કુતૂહલતા ઑર વધી. પણ એની તરફ લક્ષ આપ્યા વગર ‘આમાંથી વાંચી લેજે ને પછી!  મારે કોલેજ જવાનું મોડું થાય છે’ કહી એણે સોહામણું સ્મિત આપ્યું ને બહાર નીકળી ગઈ.

 અધીરાઈથી મેં એની ‘નોટ’ વાંચવા માંડી.. 

“મને એમ કે,એ તો મૂંગો છે. પણ આજે તો એણે કેટલી બધી મન મૂકીને વાતો કરી. ‘વૉક’ કરતાં કરતાં  એક નાનકડી ઠોકર વાગી. પડી ન જાઉં એ બીકે જરા બેસી ગઈ. ધ્યાનથી જોયું તો રસ્તાની એક તીરાડ વચ્ચે નાનો અમસ્તો પથ્થર પડ્યો હતો કે જેની ઠોકર લાગી હતી. એને હાથમાં લઈ દૂર ફેંકવા જતી હતી ત્યાં તો  મને શબ્દો સંભળાયા. આશ્ચર્ય! મૂંગા પથ્થરને વાચા ફૂટી હતી! રસ્તો બોલતો હતો!”

“પૃથ્વી પર સઘળે પથરાયેલો પડ્યો છું. સતત અને અવિરત કેટલી ચહલપહલ? બધું જ મારી છાતી પર.  સજીવ ચરણથી માંડીને, નિર્જીવ ચક્રો સુધીનાં તમામનું હું એક સાધન.  કદીયે એક ઉફ પણ કર્યા વગર હું વેંઢારતો જાઉં છું. ધગધગતો કાળો ડામર, માટી, રેતી, પથ્થર કંઈ કેટલું બધું ભર્યું પડ્યું છે મારામાં? કોને જોવાની ફુરસદ છે કે હું શું છું, કઈ રીતે બન્યો છું, કેવો ચત્તોપાટ પડ્યો છું, કેટલું બધું વહન કરું છું, સહન કરું છું. ટાઢ, તાપ, વરસાદ કે બરફ; કોઈપણ અવસ્થામાં ચૂપચાપ સૌના કામમાં લાગુ છું. કોઈ ખોદે કે તોડે, હળ ચલાવે કે ચાલે, પૈંડાથી કોચે કે ડ્રીલથી વીંધે, લોખંડી પાટા મૂકી ગરમ એન્જીન પણ દોડાવે, બધું જ સ્થિર રહી ઝીલું છું.

એક વખત હતો કે માણસ માણસને પૂછ્તો’તો  “આ રસ્તો ક્યાં જશે? “અરે બહેન, હું તો અહીંનો અહીં જ છું. તમે બધા  ગમે તેમ જઈ રહ્યા છો! ભાન ભૂલી મને ખોઈ રહ્યાં છો.”

સાંભળતાં સાંભળતાં મને હસવું આવ્યું. મા વાંચશે તો એને કેટલું ગમશે? સૂરીલીની પેન આગળ ચાલતી હતી.

“અને  હવે એવો સમય આવ્યો છે  (ટેક્નોલોજીની બલિહારી ) કે, મને તમારા વાહનની અંદર પણ ગોઠવી દીધો છે! કોઈ કોઈને પૂછતું નથી. કારણ કે, આ રાહ, રસ્તો, સડક, માર્ગ, પથને હવે બનાવી દીધો છે GPS!  

એક છેલ્લી વાત કહી દઉં? અમે તો બધે જ હોઈએ છીએ. નક્કી તો તમારે કરવાનું કે તમારે ક્યાં જવું છે? અમે તો બસ, તમારા માટે જ છીએ. ખડક હોય કે સડક, ગલી હોય કે ગરનાળું, કેડી કે પગદંડી, સીધો રાહ હોય કે પગથિયાં; સ્થિર રહીને તમને ઉપર ચડાવીએ, આગળ વધારીએ. હા, લીસ્સો બની લપસાવીએ ખરાં પણ નક્કી તો તમારે કરવાનું કે તમારે લપસવું છે કે આગળ વધવું છે! આજે જો જરા મારી તરફ જોઈને  તું ચાલી હોત તો આ ઠોકર વાગત?!! “

રસ્તાની વાતો પૂરી કરી સૂરીલી આગળ લખતી હતી…

એની વાતો શીરાની જેમ ગળે ઉતરી ગઈ.

શૂન્ય પાલનપુરીનો શેર સાંભર્યો.

કદમ અસ્થિર હો એને કદી રસ્તો નથી જડતો, અડગ મનના મુસાફરને હિમાલય પણ નથી નડતો.

સઘળી વાતોને આનંદપૂર્વક નોંધી, કંઈક ગાંઠે બાંધી મેં પણ  એની નોટ બંધ કરી, ઘરેણાંની જેમ ઠેકાણે મૂકી દીધી. મેં જોયું તો આજની સવાર ઝગમગતી હતી, નવા વર્ષની જેમ..

 

** ચંદરવોઃ ૯ ** પોએટ કૉર્નર, હ્યુસ્ટન.

** ચંદરવોઃ ૯ **    પોએટ કૉર્નર, હ્યુસ્ટન. 

આજનો સુવિચારઃ

સુખ વહેંચવા સંગત જોઈએ. દુ:ખ વહેંચવા તો અંગત જ જોઈએ.

લખું કે મનમાં જ સમાવું? દુઃખ વહેંચવા તો અંગત જ જોઈએ અને ડાયરી તો અંગત જ છે ને? શું કરું? ના…ના, કોઈપણ દુઃખકર વાતો, મૃત્યુની વાતો વગેરે નથી લખવી. સમય જ સઘળું સાચવી લેશે. કેટકેટલાં સ્વજનો ગયાં? આ અવસ્થાએ તો  માત્ર ને માત્ર સ્વીકારવાનું જ હોય કે, મૃત્યુ એ વાસ્તવમાં મૃત્યુ નથી હોતું, એ તો જીવન પછીના જીવનની વચ્ચેનો માત્ર એક પડદો હોય છે, રંગમંચના પડદાની જેમ જ. રોલ પૂરો અને વેશપલટો. માણસ માત્ર માટે આ સાચું જ છે કેઃ

તખ્તા પર આવી ઊભેલ છું, ને રોજ હું વેશ બદલું છું,
પડદો પડતાં, વેશ ઉતારી, અજ્ઞાત રહીને વિરમું છું.

છેલ્લાં બે વર્ષમાં આખી દુનિયાને તદ્દન અનોખો વેશ પહેરવો પડ્યો છે.

૨૦૨૧ની સાલનો આ છેલ્લો મહિનો. જોતજોતાંમાં તો આ વર્ષ પણ ક્ષણોના પર્વત પર ગોઠવાઈ જશે. ૨૦૨૦નું વર્ષ ચારેબાજુથી અંધકારમય હતું. આ વર્ષે ઘેરો અંધકાર નથી પણ તે છતાં બહાર સાવચેતીભરી હલચલ અને રોનક વર્તાય છે.

થોડા દિવસો પહેલાં ટીવી પર એક ચમત્કારની  જૂની વાત સમાચારરૂપે પ્રસારિત થઈ રહી હતી. એના કેટલાક શબ્દો કાને પડઘાયા. કોણ જાણે આજે એ વાત નોંધવાનું મન થયું.

એ સમાચારમાં એમ હતું કે ૨૦૧૩ની સાલમાં કેદારનાથના ધામમાં પૂર આવ્યું હતું અને આખું ગામ એમાં તણાઈ ગયું હતું. માત્ર એક કેદારનાથનું મંદિર બચી ગયું. તે પણ કેવી રીતે? ખૂબ ઊંચા પર્વત ઉપરથી એક જબરદસ્ત મોટી, ભારે ખડક જેવી શિલા ગબડતી ગબડતી નીચે પડી ને એ મંદિરના આંગણમાં આવીને અટકી ગઈ, જેને પરિણામે મંદિર બચી ગયું. પછી આ શિલાને દિવ્યભીમશિલા નામ આપવામાં આવ્યું, જેને આજે પણ જાણે મંદિરની રક્ષા કરતી હોય તેમ ત્યાં જ રાખવામાં આવી છે.

કેવી ચમત્કારિક વાત! આમ તો આવા દાખલા સૌના જીવનમાં પણ થતા રહેતા અનુભવાય છે. આવી વાતોમાં શ્રદ્ધા હોય કે ન હોય પણ ઘણી વાર મનને વાળવા માટે સાંભળવી ગમતી હોય છે.

અનેક વાર આપણે વિચારીએ કે ‘આ કામ મેં કર્યું, હું ના હોત તો શું થાત? અથવા એમ પણ વિચાર આવે કે મેં ‘ મેં આમ કર્યું હોત તો? આમ ન થાત ને?” વગેરે વગેરે..પણ ખરો કરવાવાળો તો એક એવો ‘સુપ્રીમ પાવર’ છે, જે અવિરતપણે, ચૂપચાપ, બસ, એનું કામ કર્યે જ જાય છે. એ તો ધરાશાયી થયેલ મકાનોના ભંગાર નીચે દબાયેલાં કુમળાં બાળકોને પણ બચાવે છે, તો માબાપથી ત્યજાઈ ગયેલાં  અનાથને પણ ઉગારી લે છે. આપણે તો માત્ર એ સમજણની ક્ષિતિજો અને વાણી-વર્તનના વિવેકને વિકસાવવાનાં હોય છે.

થોડા દિવસો પહેલાં લખાયેલ ડાયરીનું આ પાનું એમ જ પડી રહ્યું હતું, આજે ફરી ખોલ્યું.

આજે રસપ્રદ ઘટના બની. એક જ ઘટના પણ ત્રણ જુદી જુદી રીતે એક જ દિવસે.

થયું એવું કે બપોરે ઘરનાં બારણાં પાસે એક નાનકડી ગીફ્ટ આવીને પડી હતી. ટપાલની ટિકિટ વગરનું બૉક્સ જોઈ નવાઈ લાગી. આશ્ચર્ય અને તર્કવિતર્કો થાય તે પહેલાં તો વૉટ્સઍપમાં ‘ડીંગ’ થયું. ડાબી બાજુ જોડાજોડ રહેતાં અમેરિકન પડોશીબહેન એ ગીફ્ટ બારણાં પાસે મૂકી ગયાં હતાં. એ રીતે તેમણે પોતાનો, ડિસેમ્બર મહિનાને વધાવતો આનંદ વ્યક્ત કર્યો હતો, વહેંચ્યો હતો!  એ એમની રીત હતી.

થોડી વાર રહીને, ચાવી લઈ મેઈલબૉક્સમાંથી ટપાલો લેવા ગઈ તો જમણી બાજુ રહેતાં પડોશી યુવાન દંપતીનું ટિકિટ ચોંટાડેલું Christmas Card મળ્યું!! એ એમની રીત હતી. તે પછીના એકાદ કલાકમાં બારણે ટકોરા પડ્યા. થોડે દૂર પણ આસપાસ જ રહેતા એક ભારતીય ભાઈ મંદિરનો પ્રસાદ લઈને આવ્યા. એ એમની રીત હતી. વાહ. લાગ્યું કે જાણે આજે તો દિવસ ધન્ય થઈ ગયો. એક જ ઘટના, ત્રણ અલગ અલગ દેશની વ્યક્તિઓ દ્વારા અલગ અલગ રીતે વ્યક્ત! એ પછી વિચારે ચડી જવાયું.

અહીંની એક આ રીત જાણવા, માણવા અને સ્વીકારવા જેવી છે. અમેરિકન પડોશીના ઘરમાં હજી મહિના પહેલાં જ સ્વજનનું મૃત્યુ થયું છે, છતાં તેઓ દુઃખને પકડીને બેસી રહેતાં નથી, એને વારંવાર ગાયા કરતાં નથી. ખૂબ ઝડપથી પૂર્વવત્ બની જતાં હોય છે. આપણને લાગે કે તેઓ સંવેદનાશૂન્ય છે પણ એવું નથી.

બીજું, તેઓ નિકટ આવે પણ નહિ અને વિવેક ચૂકે પણ નહિ. અંતર રાખે અને આનંદથી જીવે. વાત તો સાચી જ છે ને, કે જ્યાં નિકટતા હોય ત્યાં અપેક્ષા જન્મે અને અપેક્ષા પૂરી ન થાય તો મોટા ભાગના સંબંધો એમાંથી જ વણસતા હોય છે.

આટલું લખ્યું ત્યાં તો એક મિત્રનો ફોન આવ્યો. “તમે આજે પાર્ટીમાં કેમ દેખાયાં નહિ? ‘હોસ્ટ’ને બહુ જ ખરાબ લાગ્યું!” મને મનમાં હસવું આવ્યું. ફરી પાછી એ જ વાત! નિકટતા, અપેક્ષા, નિરાશા, ફરિયાદ અને દુઃખ. જગત કેવું છે? ખરેખર ઈશ્વરે માણસનું સર્જન કરતી વખતે સંવેદનાઓના કેવા બારીક તાર ગૂંથ્યા હશે! ઘડીકમાં ગૂંચળું વળી જાય છે, ને એટલે જ ફરી પાછી પેલી પંક્તિઓ આંખ સામે ફરતી દેખાઈ જાય છે.

વિચારું છું, ન વિચારું છતાં પણ હું વિચારું છું.
વિચારીને પછી મિથ્યા ગણી સઘળું વિસારું છું. 

ચાલ મન, જલકમલવત્ રહી, વહેતી સરિતામાં સરતાં રહીએ. આવતું નવું વર્ષ સૌને તન અને મનની કુશળતા બક્ષે એ જ શુભ ભાવ સાથે પ્રાર્થના.

અસ્તુ.

રસદર્શન: ૨૧ઃ કવિતાઃ યામિની વ્યાસ

કવિતાઃ  યામિનીબહેન વ્યાસ

શિર્ષકઃ મમ્મી પાછી આવ.

જાળાં ઉપર લટકી રહેલાં આપણા જૂના કૅલેન્ડરનું પાનું તો પલટાવ,

મમ્મી, પાછી આવ!

કહ્યાં વગર તું ક્યાં ગઈ છે એ તો કહી દે, જા, આવું કરવાનું સાવ?

મમ્મી, પાછી આવ!

ઘરની ઈંટેઈંટો બધ્ધી તારે કાજ કરગરતી થઈ ગઈ,

ભવસાગરને તારે એવી તું આંખોમાં તરતી થઈ ગઈ,

લે, કીકીની મોકલું નાવ, મમ્મી, પાછી આવ!

સ્વેટર મારું  ગુંથી દેતી, હૂંફ જરી પરોવી દેતી,

ફ્રોક ખૂણેથી સાંધી લઈને ડિઝાઇનને ઉલટાવી લેતી,

હવે વીત્યા દિવસો ઉલટાવ, મમ્મી, પાછી આવ!

ખાવાની એ સહુ વરણાગી કોરાણે મૂકાઈ ગઈ છે,

પાણિયારે દીવો ક્યાં છે? તુલસી પણ સૂકાઈ ગઈ છે,

આવી થોડું અજવાળું ફેલાવ, મમ્મી, પાછી આવ!

છત્રી થાતો તારો પાલવ, અમે વહાલથી નીતરતા’તા,

ભોળી મા, તને સાચ્ચું કહી દઉં? અમે તને બહુ છેતરતા’તા,

ફરી આવીને ધમકાવ, મમ્મી, પાછી આવ!

— યામિની વ્યાસ

રસદર્શનઃ દેવિકા રાહુલ ધ્રુવ

સુરતનિવાસી યામિનીબહેન વ્યાસનું નામ કવિતા ક્ષેત્રે તો જાણીતું છે જ. પરંતુ તેઓ એક સરસ અભિનેત્રી અને સફળ નાટ્યકાર પણ પૂરવાર થયાં છે. જુદી જુદી સાહિત્યિક સંસ્થાઓ સાથે સંલગ્ન રહી કલાને વિકસાવી રહ્યાં છે અને વિવિધ પારિતોષિક પણ મેળવતાં રહ્યાં છે.

તેમની કવિતા ‘મમ્મી, તું પાછી આવ’ ઠેકઠેકાણે પોરસાઈ છે. બાળસહજ વહાલભર્યા શિર્ષકની જેમ જ આખીયે કવિતા નરી સંવેદના અને નિર્દોષતાથી ભરી ભરી છે. આમ તો મા વિશે ઘણાં કાવ્યો લખાયાં છે પણ આ ભાવ જ એવો છે કે ભાવકમાત્રને એમાં ભીજાવું ગમે જ, ગમે.

પાંચ નાનાં નાનાં અંતરામાં ગૂંથેલી આ કવિતા પ્રારંભથી જ અતીત તરફ ખેંચી જઈ એક વિષાદનો તાર ઝણઝણાવે છે. જૂનાં કૅલેન્ડર પર જાળું બાઝી ગયું છે. એને પલટાવવાનું કામ બાકી છે. એ કોણ કરશે? મા તો નથી. એ તો એમ જ અચાનક કહ્યાં વગર જ ચાલી ગઈ છે!  કૅલેન્ડર જૂનું છે. એટલું બધું જૂનું કે એને જાળાં બાઝી ગયાં છે. માનાં ગયાં પછી ઘણો સમય વીતી ચૂક્યો છે છતાં મન હજી માનતું નથી. સવાલ થયા જ કરે છે, સાવ આવું કરવાનું? ભલા, મા તે કંઈ આવું કરે?  જુઓ, આ રોષ, આ ફરિયાદ તો નિયતિ સામે છે. કેવી આર્દ્રતાથી પંક્તિ પુનરાવર્તિત થતી રહે છે અને ભાવને ઊંડાણથી વ્યક્ત કરતી રહી છે! ’મમ્મી તું પાછી આવ.’ કવિતાની શરૂઆતમાં એક શિશુહૃદયનું અને માની ગેરહાજરીને કારણે ઘરની અસ્તવ્યસ્ત વ્યવસ્થાનું ચિત્ર સુપેરે અંકિત થયું છે.

આગળ જતાં કવયિત્રી વળી કહે છે કે,
ઘરની ઈંટેઈંટો બધ્ધી તારે કાજ કરગરતી થઈ ગઈ,
ભવસાગરને તારે એવી તું આંખોમાં તરતી થઈ ગઈ,
લે, કીકીની મોકલું નાવ, મમ્મી, પાછી આવ!

ઘરની ઈંટો દ્વારા  અહીં દરેક વ્યક્તિની વેદના વલોવાઈ છે. આંસુભીની સૌની આંખો જાણે દરિયો થઈ ગઈ છે. કીકીની નાવ મોકલવાની કાલીઘેલી વાતમાં હૈયાંની આરઝુ પ્રગટ થઈ છે ને વળી વળી એક જ વાત.. એક જ ધ્રુવપંક્તિ ‘મમ્મી તું પાછી આવ’.

ધીરે ધીરે યાદોના પડદે માનું રૂપ તરવરે છે. સ્વેટર ગૂંથતી, અવનવી ડિઝાઈન માટે સિફતથી ખૂણા સાંધીને ઉલટાવતી, વિવિધ વાનગીઓ બનાવતી, પાણિયારે દીવો મૂકતી, તુલસીને જળ ચઢાવતી, અરે, પાલવ ધરી વહાલ વરસાવતી મા… ઓહોહોહો..થોડીક જ પંક્તિઓમાં કેટકેટલાં સ્વરૂપે માની છબી ઉપસાવી છે? રોજિંદી થતી એક એક ક્રિયાઓમાં ગોઠવાયેલા શબ્દો પણ કેટલા સાંકેતિક છે,અર્થસભર છે.!

 સ્વેટર મારું  ગુંથી દેતી, હૂંફ જરી પરોવી દેતી,

ફ્રોક ખૂણેથી સાંધી લઈને ડિઝાઇનને ઉલટાવી લેતી.

સ્વેટર તો ભૌતિક વસ્તુ પણ એમાં પરોવેલી પેલી હૂંફ ક્યાંથી લાવવી? જિંદગીની ડીઝાઈનને સુરેખ રાખવા માને કેવા અને કેટલા ખૂણાઓ સાંધવા પડ્યા હશે એ અર્થચ્છાયા હૈયાંને હલાવી દે છે. ખાવાની વાનગી તો ઠીક, હવે તો એની યાદમાં કોળિયો પણ નથી ઉતરતો એ ગર્ભિત ભાવથી હૃદય વીંધાઈ જાય છે. દીવા વગરનું પાણિયારું જ નહિ ઘર આખું અંધારમય ભાસે છે. આવીને અજવાળાં ફેલાવવાની અરજ આંખને ભીની કરી દે છે. ‘આવી થોડું અજવાળું ફેલાવ, મમ્મી, પાછી આવ!’

કાવ્યત્વની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચતી છેલ્લી પંક્તિ અદભૂત પ્રયોજી છે. વિરોધાભાસી અલંકાર છતાં એની સંવાદિતા તો જુઓ! વરસાદથી બચવા છત્રી માથે ધરાય,પણ અહીં તો કવયિત્રી કહે છે કે, માનો પાલવ છત્ર બની માથે એવો ફરતો કે અમે એનાં વહાલના વરસાદથી ભીંજાતા!  
છત્રી થાતો તારો પાલવ, અમે વહાલથી નીતરતા’તા. વાહ..વાહ..

અને છેલ્લી નાનકડી, એક એકરારની વાત અતિશય ધીરા ધીરા, કોમળ કોમળ, લાડભર્યા ભાવ સાથે આબાદ રીતે છતી કરી છે.

“ભોળી મા, તને સાચ્ચું કહી દઉં? અમે તને બહુ છેતરતાં’તાં..

ફરી આવીને ધમકાવ, મમ્મી, પાછી આવ!”

વાંચતાંવેંત સનનન કરતી આ લાગણી સોંસરવી ઉતરી જાય છે. સહૃદયી ભાવકથી એક ડૂસકું નંખાઈ જાય છે. દરેક વાચકને લાગે કે આ તો મારી  પોતાની અનુભૂતિ છે એ જ કલમની સિદ્ધિ.

પાંચેપાંચ અંતરામાં ક્રમબદ્ધ રીતે ભાવોને ઉઘાડ મળ્યો છે. પહેલાં અંતરામાં દૂર ગયેલી માને ફરિયાદ છે, ઘરની વેરવિખેર હાલતનું બયાન છે, બીજાં અંતરામાં નર્યો સૂનકાર અને અભાવ છે, ત્રીજા અને ચોથામાં  પ્રવૃત્ત માતાનું વંદનીય ચિત્ર છે અને છેલ્લે હેતની હેલી વરસી છે. એટલું જ નહિ, અજાણપણે માને છેતર્યાનો એકરાર છે અને એ માટે ડંખતા દિલને વઢ ખાવાની તૈયારી પણ છે જ. આમ, મન મૂકીને ઠલવાયેલી આખી રચના ધન્યવાદને પાત્ર છે. કવયિત્રી યામિનીબહેનને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન. વધુ ને વધુ સુંદર કવિતાઓ આપતા રહે તેવી શુભેચ્છા.

અસ્તુ.

દેવિકા રાહુલ ધ્રુવ

વિચારું છું..

વિચારું છું, ન વિચારું છતાં પણ હું વિચારું છું.
વિચારીને પછી મિથ્યા ગણી મનને મનાવું છું. 

નથી કૈં સત્ય કે ના તથ્ય, છે માયાવી જાળો આ
ને અંતે એ વિચારીને પછી સઘળું વિસારું છું.

જગતમાં જાત છે ને જાતમાં આખું જગત પણ છે.
ફરક તોયે ધરા ને આભના જેવો નિહાળું છું.

કદી ના ઊડવું ઉપર, કહે છે ઉડતું પંખી!
નથી માળો થતો આભે, તો હું વૃક્ષો સજાવું છું.

હતું મનમાં, પડી જળમાં, તરી જાશું વિના નૈયા
નદી સૂકાય જો વચમાં, ઉરે સાગર સમાવું છું.

નગારાં સૌ વગાડે નિજના ચારે દિશાઓમાં,

જઈ એકાંત, રાખી મૌન, બસ, અક્ષર ઉતારું છું.

ચંદરવોઃ૮

** ચંદરવોઃ 8 **    પોએટ કૉર્નર, હ્યુસ્ટન. 

મંદિરોમાં પ્રગટાવેલા અસંખ્ય  દીવડાઓ કરતાં પણ અંતરના ઊંડાણમાં પ્રગટાવેલો શ્રદ્ધાદીપ આત્માને વધુ પ્રકાશ આપનારો નીવડશે.

કાલે ખરું થયું! સવારે બહાર તડકામાં બેઠી ને પછી ઘરની અંદર આવતી વખતે ફોન ભૂલાઈ ગયો. તે પછી થોડો સમય ત્યાં જ પડી રહ્યો. જરૂર પડી ને લેવા ગઈ ત્યાં સુધીમાં તો સખત ગરમ થઈ ગયો હતો. લગભગ બંધ થઈ ગયો હતો. ચાલુ કરવા જતાં ફોનમાંથી જ એક ઑટૉમેટિક સંદેશ ઝબક્યોઃ Wait. It is too hot to operate now! 

તરત જ ઠંડો થવા માટે ફોન બંધ કરી દીધો, પણ એ વાક્ય મનમાં કોતરાઈ ગયું. કેટલું ઊંડાણભર્યું તથ્ય છે એ નાનકડા વાક્યમાં?! ગરમ થયેલું મગજ  કે જીભ પણ જો થોડી વાર માટે ઠરવા દઈ શકાય તો જગતનાં અડધાં દુઃખો આપમેળે શમી જાય. જુદી જુદી રીતે સદીઓથી ગ્રંથોમાં સમજાવાયેલી આવી વાતો, પળમાત્રમાં, એક મશીન દ્વારા કેવી વ્યવહારુ અને કલાત્મક રીતે કહેવાઈ!! આ ઘટના ખૂબ ગમી તો ગઈ પણ બધું જ instant માંગતી આજની પેઢી ભવિષ્યમાં આમ જ શીખતી રહેશે એવી એક આશા પણ બંધાઈ. મઝા આવી ગઈ. એ મસ્તીમાં ને મસ્તીમાં જ, વર્ષો પહેલાં લખેલ એક ગીતની ધ્રુવપંક્તિમાં જરાક  હળવો, મજાકિયો સુધારો કરી લેવા મન લલચાયું.

તડકો ઓઢીને અંગ બેઠાં’તાં સંગ સંગ, હૂંફાળા ફોન લઈ હાથમાં!!!

(‘હૂંફાળા હાથ લઈ’ને બદલે!)
આભનાં તે વાદળને આવી ગઈ ઈર્ષા, સૂરજને ઢાંક્યો નહીં બાથમાં.
( ‘ ઢાંક્યો લઈ બાથમાં’ને બદલે)

એટલે જ તો પછી સૂરજ તપતો રહ્યો ને એની ગરમીથી ફોન પણ ગરમ થઈ બંધ! Silly વિચાર એકદમ હસાવી ગયો. આવું તો ડાયરીમાં જ સમાવાય ને? કોઈને થોડું કહેવાય!

ગઈ કાલની વાત લખતાં લખતાં પેન ક્યાં વળી ગઈ? આસોના તહેવારો પૂરા થયા. નવરાત્રિ ગઈ, ખૂબ જ ગમતી શરદપૂનમ ગઈ, દિવાળી ગઈ, નવા વર્ષનો સૂરજ પણ ઢળી ગયો અને આજે ભાઈબીજની સવાર પડી. ભાઈબીજ હોય એટલે ભાઈઓ તો નજર સામે પહેલાં જ આવે. જે છે તેની સાથે આનંદ તો ખરો જ અને જે  હયાત નથી તેની યાદો પણ ઓચ્છવ સમી લાગે.

આ તહેવારોના દિવસોમાં નિયમ મુજબનો ક્રમ એનો એ જ પણ રીતભાતો બદલાઈ ગઈ. સમયની સાથેસાથે ઘણું બધું બદલાઈ ગયું. નવું છે તેથી જુદું લાગે છે પણ આ પરિવર્તનમાં પણ સંકેત હશે, કંઈક સારું હશે જ, જરૂરી પણ હશે. સમજણ અને સ્વીકૃતિ આવી જ રીતે કેળવાતી હશે ને?

એક તરફ દિવાળીનો અસલી માહોલ અને ખાવાપીવાની મિજબાની સાંભરે તો બીજી બાજુ ૪૧ વર્ષ પહેલાંની અહીંની (અમેરિકાની) દિવાળીની શુષ્કતા પણ સ્વાભાવિક રીતે જ ‘રીવાઈન્ડ કરેલાં રીલ’ની જેમ ચાલુ થઈ જાય.

એ અરસામાં બેસતા વર્ષની એક સવારે ન્યૂયોર્કના ઍપાર્ટમેન્ટના બારણે ટકોરા થયા હતા એ પ્રસંગ સાંભર્યો. ખાડિયામાં રહેતા એક મિત્ર અમને શોધી, નંબર અને સરનામું મેળવી ખાસ મળવા આવ્યા હતા. અમેરિકામાં તો આ વિરલ કહેવાય. કોઈ અચાનક ન ટપકી પડે, તેથી એ દિવસે એવો અને એટલો તો આનંદ આનંદ થયો હતો કે જાણે રણમાં તરસ્યાંને પાણી મળ્યું!  તે મિત્ર ‘સાલ મુબારક’ કહેતાં અંદર આવ્યા, બેઠા અને પૂ. મા-પપ્પાને પગે લાગ્યા. એ પોતે ડૉક્ટર અને વિદ્વાન, પણ સ્વભાવમાં કેટલી સરળતા! ખરેખર જે  ખરી ઊંચાઈ પર પહોંચ્યાં છે તે કેટલાં નમ્ર અને વિવેકી હોય છે એનો એક સરસ અનુભવ પણ થયો, જે વર્ષો પછી આજે ફરી ધન્યતા આપી ગયો. આવાં સ્મરણો ગાંઠે બાંધી રાખવાં ગમે જ ગમે. એ કદી કાલગ્રસ્ત થતાં નથી. જીવતરનો ગોખલો એનાથી તો ઝગમગતો રહે છે. એટલે જ તો, વયાવસ્થા ભુલાવી દે તે પહેલાં લખવાનું મન થયું. ફરી વાગોળવાનું મન થાય ત્યારે ડાયરી ખોલીને વાંચી તો શકાય. સાચે, તે વખતે તો સખત ગરમીમાં કોઈએ માથે શીળો ચંદરવો ધર્યો એમ જ લાગ્યું હતું. પરસ્પર થયેલ ખુશી અને એ રીતે બંધાયેલી મજબૂત મૈત્રી હજી અકબંધ છે. તેમના રમૂજી સ્વભાવનો અને કવિતાના સુંદર વાંચનનો ગુલાલ  એ અવારનવાર કરતા જ રહે છે. 

અહીં ભીંત પરનું તારીખિયું હજી ઊતર્યું નથી. અહીં તો ૩૧મી ડિસેમ્બરનો દિવસ પૂરો થાય પછી જ એ કામ થાય. નવા વર્ષે નવા સંકલ્પો લેવાય છે અને ‘આરંભે શૂરા’ની જેમ થોડો વખત પળાય છે. પછી ક્યારે ફરી પાછું અચાનક પેલું રુટિન શરૂ થઈ જાય છે તે ખબર જ પડતી નથી. કોઈ પણ કામ સંપૂર્ણ રીતે પાર પાડવામાં દ્રઢ નિર્ણય, એકાગ્રતા અને મનની મક્કમતા કેટલાં જરૂરી હોય છે તે ત્યારે સમજાય છે. આ ગુણો લખતાં લખતાં ગયા શનિવારે લખાયેલ પ્રીતિબહેનના લેખનમાંના ખૂબ ઊંચા ચૈતસિક સ્તરની વાત યાદ આવી ગઈ. એ કક્ષાએ પહોંચવાનું તો ખરેખર અઘરું. ‘ત્યાગીને ભોગવી જાણો’ની પણ એક અજબની અનુભૂતિ. 

ઓહો..ડાયરી લખવામાં એકધાર્યું ઘણું બેસી રહી એટલે ફરી પાછો..Oh, My God. આ ‘ઍપલ વૉચ’માં સંદેશ આવ્યોઃ Hey lazy, get up. It’s time to walk. ઓ બાપરે! ખરું છે આ બધું! પહેલાં તો આ વિશેષણ ( lazy ) વાગી ગયું, પણ  પછી ગમ્મત પડી ગઈ. વળી પાછો વિચાર તો આવ્યો જ કે, આ જ વાક્ય કોઈ વ્યક્તિ કહી જાય તો રડવું આવવા જેવું થઈ જાય. પણ આ ફોન જેવા સાધને તો ચહેરા પર સ્મિત ફરકાવ્યું! એટલું જ નહિ, પછી તો મેં  પણ મનમાં મને જ કહ્યુંઃ Hey lazy, get up. It’s time to walk!!

હવે તો ડાયરી બંધ કરીને ઊઠવું જ પડશે ને!

રસદર્શનઃ ૨૦- રાત પડી ગઈ..રક્ષા શુક્લ

ગીતઃ કવયિત્રી રક્ષા શુકલ..રસદર્શનઃ દેવિકા ધ્રુવ

પડતાં ‘ને આખડતાં ક્યારે અર્ધે રસ્તે રાત પડી ગઈ.
અંધારા ઓળંગી ઊભી, ચોરેચૌટે વાત ચડી ગઈ.

સમી સાંજના પાદર પ્હોંચી પગમાં એક ઉચાટ લઈને,
મૃગજળને જોયા મેં જળમાં ઇચ્છાઓની ફાંટ લઈને.
પળ બે પળના ઝળહળ સથવારે ઊભી હું વાટ લઈને,
ફૂલોમાંથી ફૂટ્યાં વેરી કાંટાઓ પણ કાટ લઈને.

અધ્ધર-પધ્ધર, ઊંચા જીવે ઓઢેલી નિરાંત નડી ગઈ.
પડતાં ‘ને આખડતાં ક્યારે અર્ધે રસ્તે રાત પડી ગઈ.

સૂનમૂન ભીંતોમાં સંતાતી આંખ, આંખથી ખરે ઝૂરાપો,
સૂરજના અણસારે નળિયાંમાં અટવાતી રાતો માપો.
અટકળનું ઓઠીંગણ પ્હેરે, અવાક્ ‘ને અધખૂલો ઝાંપો.
ભાગેડું સપનાં ઓળંગે પાંપણ ત્યાં તો આવે ખાંપો.

ધરપતનાં કાંઠે બેઠેલી વેળુ જેવી જાત દડી ગઈ.
પડતાં ‘ને આખડતાં ક્યારે અર્ધે રસ્તે રાત પડી ગઈ.

રસદર્શનઃ દેવિકા ધ્રુવ

સુંદર મઝાના લયમાં લખાયેલ  ઉપરોક્ત ગીતની સિદ્ધહસ્ત કલમ છે રક્ષાબહેન શુક્લની. રક્ષાબહેન એટલે એક એવાં કવયિત્રી જેમને છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી સતત વિવિધ પ્રકારના પારિતોષિક મળતાં રહ્યાં છે. મુખ્ય મુખ્ય ઉલ્લેખો કરું તો ‘કુમાર’ તરફથી કમલા પરીખ પારિતોષિક, સંસ્કાર ભારતી ૨૦૧૯નો સાહિત્ય માટેનો ‘સંસ્કાર વિભૂષણ એવોર્ડ’, સ્વ. શ્રી રીતાબેન ભટ્ટ સ્મૃતિ કવયિત્રી સન્માન (૨૦૧૯), ૨૦૧૭માં કવિ તરીકેનો રાજયકક્ષાનો બ્રહ્મ ગૌરવ એવોર્ડ’ અને GLS યુનિવર્સિટી તરફથી CWDC રાષ્ટ્રીય સન્માન.

ગીતની શરૂઆતમાં જ કવયિત્રી જીવનનાં એક સનાતન સત્યને  અતિ મૃદુતાથી સ્પર્શી લે છે.

પડતાં ‘ને આખડતાં ક્યારે અર્ધે રસ્તે રાત પડી ગઈ.
અંધારા ઓળંગી ઊભી, ચોરેચૌટે વાત ચડી ગઈ.

તડકા છાંયડા વચ્ચેનું જીવન પણ દિવસ-રાતની જેમ કેવું વહેતું જાય છે? એનીયે રાત પડે છે.

વાંચતાં વાંચતાં જ મનમાં ગણગણી લેવાય અને સાથેસાથે પગના ઠેકા પણ આપમેળે જ લેવાતાં જાય એવો મઝાનો લય ભાવકને આગળના અંતરા તરફ વિવશપણે ખેંચી જાય છે. પડી આખડીને રાત સુધી પહોંચ્યા પછી, આ કઈ રાત અને કયા અંધારાં ઓળંગવાની વાત છે એ વિસ્મય પ્રથમ અંતરામાં ધીરે ધીરે ક્રમિક રીતે ઉઘડતું જાય છે.

સમી સાંજના પાદર પ્હોંચી પગમાં એક ઉચાટ લઈને,
મૃગજળને જોયા મેં જળમાં ઇચ્છાઓની ફાંટ લઈને.
પળ બે પળના ઝળહળ સથવારે ઊભી હું વાટ લઈને,
ફૂલોમાંથી ફૂટ્યાં વેરી કાંટાઓ પણ કાટ લઈને.

રાતની વાત કરીને એક સમી સાંજનું ચિત્ર ઉપસાવે છે! શું એ  રાતનું સપનુ હતું? કે અતીતની સ્મૃતિ?

પાદર પહોંચતાં આ  ઉચાટ શેનો છે? અવનવા અર્થોની છાયાઓ ભાવક ચિત્તમાં અનાયાસે સ્ફૂરી આવે છે. ઝણઝણાટી કરાવી આપતાં શબ્દો તો જુઓ? એક તો મૃગજળ અને તેમાં પણ ઇચ્છાઓની ફાંટ !! આહાહા… શું ચોટદાર અભિવ્યક્તિ છે! વળી એ વિષાદના ભાવને અનુરૂપ ‘ઊભી હું વાટ લઈને’, ‘કાંટાઓ પણ કાટ લઈને’ જેવું નવીન કલ્પન પણ  ખૂબ દાદ માંગી લે છે. કશુંક મનવાંછિત જોવા/મળવાને બદલે આવું ચિત્રણ પછી કાવ્યની નાયિકા હકીકતને વધાવી મનને મનાવી લે છે, જાણે સમાધાન કરતાં કહે છે કે, ‘અધ્ધર-પધ્ધર, ઊંચા જીવે ઓઢેલી નિરાંત નડી ગઈ.‘ માંડ કરતાં આંખ મળી ને એ સપનું હોય કે દિવાસ્વપ્ન;  અતીતની યાદો પણ હોઈ શકે; પણ હતો કેવળ ઉદ્વેગ. એ શેનો હતો એ ભાવ હવે બીજા અંતરામાં એક કાવ્યાત્મક વાર્તાની રીતે વધુ ઘેરો બને છે.

સૂનમૂન ભીંતોમાં સંતાતી આંખ, આંખથી ખરે ઝૂરાપો,
સૂરજના અણસારે નળિયાંમાં અટવાતી રાતો માપો.
અટકળનું ઓઠીંગણ પ્હેરે, અવાક્ ‘ને અધખૂલો ઝાંપો.
ભાગેડું સપનાં ઓળંગે પાંપણ ત્યાં તો આવે ખાંપો.

 આ ચારેચાર પંક્તિઓનો શબ્દેશબ્દ સોંસરવો ઉતરે છે. આગળ પાદરમાંથી કવિતા હવે ઘરની અંદર પ્રવેશે છે જ્યાં ભીંતો સૂનમૂન છે,ખાલીખમ છે, મનમાં જે ચહેરા ને આંખ છે તે જાણે સંતાતી ફરે છે અને તેમાંથી પણ નર્યો ઝૂરાપો જ ખરતો વરતાય છે. નળિયામાં અટવાતી રાતો દ્વારા વેદના ટપકે છે. અધખુલા, મૌન ઝાંપામાંથી અટકળો યે ઘણી થઈ જાય છે. અહીં શબ્દોનું ઔચિત્ય  માણવા જેવું છે. અટકળનું ઓઠીંગણ પ્હેરે, ‘ભાગેડું સપનાં ઓળંગે પાંપણ’ કેવું ગોઠવાઈ જાય છે? ઝુરાપો, માપો, ઝાંપો ની સાથે ખાંપોનો પ્રાસ પણ ખોદ્યા પછી પણ રહી ગયેલાં મૂળિયાંનો ઊંડો, ગર્ભિત અર્થ સુપેરે પ્રગટ કરે છે.

 અહીં મને કવિ શ્રી મકરંદ દવેની ગઝલ ‘છતાં’નો કંઈક આવી જ સંવેદના નીતરતો એક શેર સાંભરી આવ્યો.

આવવાનું કહી ગયા છે એ બધું મેલી, છતાં –
તોરણો છે, સાથિયા છે, ખુલ્લી છે ડેલી, છતાં –

છેલ્લે ‘ધરપતનાં કાંઠે બેઠેલી વેળુ જેવી જાત દડી ગઈ.’ કહી ધ્રુવ પંક્તિ ‘અર્ધે રસ્તે રાત પડી ગઈ.’ સાથે ભળી જાય છે. જાતને ‘વેળુ’ શબ્દમાં વર્ણવી, વ્યક્તિત્વની નરમાશ તો વ્યક્ત કરી છે જ પણ નિયતિના નિયમોની  સમજણપૂર્વકની સ્વીકૃતિ પણ કરી દીધી છે.

 વાતવાતમાં, એક અભિવ્યક્તિમાં આ કવયિત્રીએ કહ્યું છે તેમ કવિતાકાર્ય એ તેમનું સૌથી વધુ ગમતું સ્વરૂપ છે અને તેમાં પણ ગીતો તો સવિશેષ. એ કહે છે કે, “જિંદગીએ આપેલા ખુશીના અવસરો કે એની લોહીઝાણ સફર, અચાનક ટપ દઈ ખોળામાં ટપકી પડતી કાચી કેરી જેવી કોઈ ગમતીલી ક્ષણો કે ઉઝરડાતા શ્વાસોમાંથી ઉઠતી બેવડ વાળી નાખતી પીડાએ મને હંમેશા કલમ પકડવા મજબુર કરી છે.”  મને ખાત્રી છે કે કદાચ એટલે જ તો  ભીતરની સંવેદનાઓનું બારીક નક્શીકામ તેઓ કરી શકે છે. 

આ આખા ગીતમાં દૂરથી આવતાં સંગીતનો લય છે, ભાવોનું સાતત્ય છે, એ ક્રમબધ્ધ રીતે ઉઘડે છે, વહેતો રહે છે અને વિરામ પામે છે. કાવ્યાત્મકતાથી સભર વ્યંજના અને લક્ષણા તો છે જ પણ ચિત્રાત્મકતા પણ કલામય છે. પ્રાસનો  સહજ વિનિયોગ મોટું જમા પાસું છે. શબ્દપ્રયોગ અને અલંકારોનું ઔચિત્ય પણ ગીતને સુંદરતા અને ગૂઢાર્થને ઊંડાણ બક્ષે છે.

 ફરી ફરીને માણવું ગમે એવા આ ગીત માટે રક્ષાબહેનની કલમને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન.
સાહિત્યવિશ્વમાં તેમની કવિતાઓ પોંખાયાં કરે એ જ શુભેચ્છા.

અસ્તુ.

છાનુંછપનું

આ છાનું છે ને  છપનું છે, એક એને ગમતું સપનું છે.
એક સવારે, તેજની ધારે, સરી પડેલું ઝરણું છે.

પીળું થઈને પડેલ પત્તું, લીલાં ઘાસને જોઈ પૂછે,
રે, તણખલા, રંગ પીળો, જોઈ મારો આમ હસે?
ના રે ના, રંગ તો સૌનો એ જ બદલતો નિયત ક્રમે,
ગુમાન નાનું, કદી ન ઉખડું ધરતીથી, એ તપનું છે.
આ છાનું છે ને  છપનું છે, એક એને ગમતું સપનું છે. 

જા રે તરણાં, તું શું જાણે? મોહ-ત્યાગ લગીરે?
લગાવ હૈયે તોયે ખરીએ, વસંત કાજે  જઈએ.
કૂણું તૃણ  પણ હર સમે, અમે અડીખમ થઈ રહીએ.
દઈ દે તાળી, બંને સાચા, ઝીલે કોઈ તો ખપનું છે..
આ છાનું છે ને  છપનું છે, એક એને ગમતું સપનું છે.

કોણ છે એ?!

એ આવે છે,

ને જાય છે.

ખબર નથી પડતી.

કેવી રીતે અને ક્યાં?

કોણ જાણે?

રેશમી, મુલાયમ, કવચમાં

પોતાને છૂપાવીને

આવે છે,

હવા,પાણીની વ્યવસ્થા કરીને ગોઠવાય છે.

તેજનો એ જરૂર ભંડાર હશે.

એટલેસ્તો, પોતાની આસપાસ

નિસરણી, લપસણી, ઝુલા કંઈ કેટલું બધું

સુંદર બાગ જેવું રચી,

સુસજ્જ કરીને રહે છે.

બારી, બારણાંયે બેનમૂન!

‘ટ્રેશકેન’ની પણ કેવી સગવડ!

એ કોણ છે, શું છે?

આકાર? રંગરૂપ?

નથી ખબર.

માણસ એને બહાર શોધે છે,

પથ્થરોમાં પૂજે છે.

ને એ તો અંદર મોજથી રહે છે!

એ આવે છે,

ને જાય છે.

ખબર પડે છે કોઈને?!

ગરબાના દોહા…

હે…..બુલંદ નાદે, નોબત વાગે, મૃદંગ બાજે, માઝમ રાત,

કસુંબ કોરે, આભની ટોચે, રતુંબ રંગે, સોહત માત.

હે…ચુંદડી ઓઢી, સહિયર સાથે, માવડી નાચે, નવનવ રાત,

ધડક ધડક નરનારી આજે, ખનન ખનન કર કંકણ સાજ.

હે…કંદોરો કેડે, પાઘડી શિરે, દાંડિયા ખેલે,નોરતાની રાત,

રસિયા જાગી, રંગ જમાવે, છલક છલક  ગોરી  ગુજરાત….

હે……રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ ઝાંઝર બાજે, ઝનન ઝનન ઝનકાર .

થનગન થનગન જોબન નાચે, ઠુમક ઠુમક ઠુમકાર.