પત્રસ્નેહીઓ,
યાદ આવે છે થોડાં વર્ષો પહેલાં જ્યારે સંદેશાવ્યહવાર માટે માત્ર અને માત્ર પત્રો જ ચલણમાં હતા. દૂરસંચાર જેવાં કોઈ માધ્યમ નહોતાં ત્યારે દેશ-વિદેશ સુધી “પેન-ફ્રેન્ડ” નામથી વાતોનો, એકબીજા સાથે વિચારોના આદાન-પ્રદાનનો વ્યવહારશરૂ થયો હતો. આજે જ્યારે આપણે સૌ આ પત્રાવળીથી એકબીજાને મળ્યા વગર મળતાં થયાં છીએ ત્યારનો એ “પેન-ફ્રેન્ડ”નો સમય યાદ આવી ગયો.
અને સાથે યાદ આવી ગયો દેવિકાબેને એમના પત્રમાં જેના છાંટણાં વેર્યા છે એ કાવ્ય સંગ્રહ – ‘શબ્દોના પાલવડે’. એમણે જેને મનનો તરંગ કહ્યો એ કાવ્ય સંગ્રહ ખરેખર તો કેટલું મંથન માંગી લે એવો હતો એ વાંચીએ ત્યારે જ સમજાય. એમાં “શબ્દાંરંભે અક્ષર એક’ની પ્રત્યેક પદ્યકૃતિમાં દરેક શબ્દ કક્કાના એક જ અક્ષરથી શરૂ થતો હોય ત્યારે એમાં શબ્દો સાથે કેટલો મનોવ્યાપાર કર્યો હશે! એના માટે તો ખ, ઝ કે ટ જેવા અક્ષર પ્રયોગોથી લખાયેલ રચનાઓ વાંચવી જ રહી.
ગયા પત્રમાં, દેવિકાબેને જ્યાંથી એ વાત કે વિચારને વિરામ આપ્યો, એ આ ‘અલંકાર’ કેટલો સોહામણો શબ્દ છે નહીં? જેની સાથે જોડાય એની શોભા વધે. અલંકાર એટલે શણગાર, આભૂષણ, ઘરેણું. સામાન્ય જનથી માંડીને રાજ-રજવાડાં સુધી વિસ્તરેલા આ અલંકારથી તો આપણી આખેઆખી આભા બદલાઈ જાય છે ને!અરે ! આપણે તો કાળા માથાના માનવી અલંકાર ધારણ કરીને રાજી થઈએ જ પણ જેણે માનવીનું સર્જન કર્યું છે એ ઈશ્વરને પણ આપણે અલંકૃત કરવામાં કેટલો રાજીપો અનુભવીએ છીએ !
પણ જેનામાં આંતરિક સૌંદર્ય છે એમને બાહ્ય અલંકારોની ક્યાં જરૂર? એવી વ્યક્તિ તો વાણી, વિચાર અને વર્તનથીય નિખરે. પણ ભાઈ, આપણે તો રહ્યા સૌંદર્યના ઉપાસક, એટલે આપણે તો વાણીને પણ અલંકારોથી સુશોભિત કરવાના.
કહે છે ને કે આપણા મનના વિચારોને વધુ પ્રભાવક બનાવવા, આપણી સંવેદનાઓ કે ઊર્મીઓને વધુ સચોટ કે સબળ રીતે વ્યક્ત કરવા જેનો આધાર લઈએ છીએ એ અલંકાર તો સહિત્યની શોભા છે.જેના થકી આપણે વિચારોને વાણીમાં મૂકી શકીએ છીએ એવા શબ્દોનેય આપણે અલંકારથી શોભાવીએ છીએ ને? મનના વિચારોને વધુ પ્રભાવક બનાવવા , આપણી સંવેદનાઓ કે ઊર્મીઓને વધુ સબળ રીતે રજૂ કરવા જેનો આધાર લઈએ છીએ એ અલંકાર તો પદ્ય અને ગદ્યસાહિત્યની શોભા છે. શોભા વગર તો જાણે બધું અધૂરું.
શબ્દથી જ્યારે વાક્ય કે પંક્તિ વધુ સચોટ બને ત્યારે એને નામ આપ્યું શબ્દાલંકારનું અને વાક્યમાં અર્થનો ઉમેરો થઈ જે વૈભવ વધે એ અર્થાલંકાર. દેવિકાબેને કહ્યું એમ ચાલીસ જેટલા અલંકારો જેમાં હોય એ ભાષાનો ‘વૈભવ’ કે ‘ઠાઠ’ ભારે ન કહેવાય? હવે આ ભાષાનો ‘વૈભવ’ કે ‘ઠાઠ’ શબ્દ વાપરું ત્યારે અર્ધમૂર્છિત લક્ષ્મણમાં ચેતના પ્રગટાવતી સંજીવનીના જાદુ જેવો ચમત્કાર સર્જતા શબ્દો, કશીક ચેતના પ્રગટાવતા શબ્દો માનસ પર ટકોરા દે અને ત્યારે યાદ આવે શ્રી રઈશ મનીઆરની આ રચના…
“ધરાનું કાવ્ય થયું વ્યક્ત એક કૂંપળથી
ગગનની દાદ મળી એક બૂંદ ઝાકળથી….
હવે આ વાત પર તો કવિશ્રીનેય દાદ આપવી રહી. માત્ર બે પંક્તિઓમાં સમાતા શબ્દોથી કેટલી સરસ વાત કહી દીધી? એક નાની અમસ્તી કૂંપળ અને ઝીણકા અમસ્તા ઝાકળના બૂંદે દીધેલી દાદથી આખી સૃષ્ટિ સજીવ કરી દીધી.
નથી ફિકર કે ધકેલે છે સૂર્ય પાછળથી
મને આ તાપમાં પડછાયો દોરે આગળથી”…
પડછાયોય આપણને દોરે કે સૂર્ય પાછળથી ધકેલે એવી કલ્પનાથી તો પડછાયાનેય સજીવ કરી દીધો.
સમંદરો તો ઘૂઘવવા છતાંય ત્યાંના ત્યાં
નદી વધે છે લગાતાર મંદ ખળખળથી…..
ચિત્રમાં જેમ રેખાની સાથે રંગ ઉમેરાય અને ચિત્ર સજીવ બની જાય એમ શબ્દોથી વાતાવરણ ચેતનવંતુ બની જાય એય શબ્દોનો ચમત્કાર સ્તો. મને તો આ શબ્દોથી સજીવ થતી સૃષ્ટિ જ ખૂબ સ્પર્શી જાય છે.
અને શબ્દોમાં કેવો તે જાદુ છે તે આ શ્રી પ્રિયકાંત મણિયારની રચનાથી અનુભવાય. કુશળ ચિત્રકાર એક લસરકામાં ચિત્રને જીવંત બનાવી દે એવી રીતે જાણે એમના શબ્દોથી ગોકુળ-વૃંદાવન આખી સૃષ્ટિમાં રેલાઈ ગયાં…
“આ નભ ઝૂક્યુ તે કાનજી, ને ચાંદની તે રાધા રે
સરવરજળ તે કાનજી, ને પોયણી તે રાધા રે,
આ બાગ ખીલ્યો તે કાનજી, ને લહેરી જતી રાધા રે,
આ પર્વત-શિખર તે કાનજી, ને કેડી ચઢે તે રાધા રે,
આટલા સરળ શબ્દોથી પણ જાણે પ્રકૃતિનાં તત્ત્વોને રાધા-કાનજીના સ્નેહનો પાસ લાગ્યો ના હોય એવું અદ્ભૂત વાતાવરણ સર્જી દીધુ. આકાશથી ધરતી સુધી નજર માંડીએ ત્યાં સુધીનાં તત્ત્વોને કાનજી-રાધાના સ્વરૂપે મઢી દીધાં છે. સરવરજળને કાનજી કહે ત્યારે એના નીલવર્ણા પાણી પર ખીલેલી પોયણી આપોઆપ રાધાસ્વરૂપ ધારણ કરી લે. ખીલેલો બાગ જો કાનજી હોય તો એમાં વણદેખી પણ તનને સ્પર્શી જતી ,મનથી અનુભવાતી લહેરખી તો રાધા જ હોય ને!આગળ વધીને જ્યારે કેશ અને સેંથી સ્વરૂપે સૌભાગ્ય જોડાય કેકાનજી-રાધાને લોચન અને નજરુંમાં ઢાળી દેવાય ત્યારે તો સૃષ્ટિની સાથે દુન્યવી તત્ત્વો જોડાઇ જતાં લાગે. કવિ જ્યારે દીપમાં કાનજીનું પ્રાગટ્ય જુએ અને આરતીમાં રાધાને કલ્પે ત્યારે તો મને દરેક ઝગમગતાં દીપ અને આરતીમાંરાધા-કૃષ્ણ જેવો એક અદ્વૈતભાવ જ અનુભવાયો છે.
આ જ તો છે શબ્દોથી સર્જાતી એક અર્થપૂર્ણ સૃષ્ટિ. કોઈ નિપુણ જાદુગર સ્ટેજ પર પલક ઝપકાવતાંની સાથે કંઈ કેટલાંય ફૂલો ખીલવે તેમ શબ્દો પણ નજર સામે આખું ગુલશન ઊભું કરી દે. મને તો આ શબ્દોથી સજીવ થતી સૃષ્ટિ સાચે જ ખૂબ સ્પર્શી જાય છે. મિત્રો,આપ સૌને કેવું લાગે છે ? જણાવશો ને?
મારા છેલ્લા પત્ર પછી તો ઓહોહો…પત્રોનો વરસાદ વરસ્યો અને સમય તો વહેતો ચાલ્યો.
‘ખાયણાં’ શબ્દથી શરૂ થયેલી વાતમાં રાજુલબહેને, ફટાણાં અને લગ્નગીતોનો સરસ માહોલ સર્જી દીધો અને જુગલભાઈએ ઝાડના પાનની જેમ મર્મરતા આપણા પત્રોને દૈનિક વાસરિકા અને દૈનંદિનીના શબ્દ-ઢાળે વાળ્યા! તેમના આ વસંતે કોળેલા, નવપલ્લવિત વૃક્ષની કલ્પનામાં વળી પ્રીતિબહેને એકથી વધુ શબ્દવિષયનાં શોભંતા પાન ખીલવ્યાં!
મિત્રો, સાચું કહેજો હોં! ‘કુત્તે કુમાર’વાંચીને કેટલું હસ્યાં? પણ કહું, મને તો વધુ મઝા આવી ગઈ વર્ણાનુપ્રાસ અલંકારની. લય,પ્રાસ,અલંકાર તો મારા શ્વાસ-પ્રાણ. નાનપણથી જ મને પદ્યમાં બોલવું ગમે. ઘણીવાર તો વાતો પણ ગાવાની રીતે કરતી! અને એ રીતે ડાયરીઓ પણ ખૂબ જ લખતી. કેટલીક તો હજી આજે પણ મારી પાસે સાચવીને રાખી છે. મારા દાદીમા તો વળી ‘મૂઈ ગાંડી છે’ કહી મને ટપલી મારીને પછી ગમતું હસતાં..
દાદીમાના સ્મરણ સાથે, એ સમય અને રોહિતભાઈના ‘કાલ’ તથા ‘કાળ’ શબ્દનું સંધાન થયું. તેમની આ શબ્દની વિવિધ અર્થચ્છાયાઓની ખૂબ સરળ ભાષામાં થયેલ વાતો, કેટલી ગહન અને ઊંચી છે! શબ્દની આવી કમાલ, કલમની સાથે સાથે વિચારોને પણ ઓપ આપવાનું કામ કરે છે અને એ રીતે અંતરને મહેકાવે છે એમ નથી લાગતું?
આજે વર્ણાનુપ્રાસ અને અલંકારની જ વાત સવારથી મગજમાં ઘમ્મર ઘમ્મર ઘૂમરાયા કરે છે. તેથી એ વિશે જ લખું. થોડાં વર્ષો પૂર્વે મનમાં એક તરંગ જાગ્યો અને વર્ણાનુપ્રાસમાં ‘ક’થીજ્ઞ’ સુધી લખવાની ઘેલછા ઊપડી. કેટલાક નમૂના ટાંકું જેમાં દરેક શબ્દ એક જ અક્ષરથી શરુ થાય છે. જેમ કે,
અને આ રીતે તો દરેક અક્ષર પર લખ્યું. તમને થશે કે ‘ણ’, ‘ળ’, ‘ક્ષ ‘, ‘જ્ઞ’ અને ‘ખ’ જેવા અક્ષરો પર તો કેવી રીતે લખાય? પણ મિત્રો, શબ્દો પર ખૂબ, કઠણ, માનસિક વ્યાયામ/કસરત કરીને પણ મારો ઘેલો તરંગ પાર પાડ્યો. અલબત્ત, ણ અને ળ જેવા અઘરા અક્ષરો માટે એક જુદો, નવો અભિકોણ અપનાવ્યો. ક્યારેક એની પણ રસપ્રદ વાત કરીશું.
હા, તો ઉપરનાં ઉદાહરણો તો એક જ વર્ણથી શરુ થતા શબ્દની વાત હતી. પણ અલંકારો તો મારા અભ્યાસ પ્રમાણે ૪૦ જેટલા છે જેમાં મુખ્યત્ત્વે શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર એમ બે વિભાગમાં વહેંચાયેલ છે. એક સરખા ધ્વનિ/નાદ ઉત્પન્ન કરતા,સંભળાતા શબ્દોનો પણ એક અલગ અલંકાર. ખરું કે નહિ? ઉદાહરણ તરીકેઃઃ ઘનન ઘનન ગરજત નભમંડળ, કરત ક્યાંક કલરવ ખગ તરુવર. છલ છલ છલકત જલ સરવર પર, નાચત મંગલ મયૂર મનોહર. પલપલ શબદ લખત મનભાવન, ઝરત પ્રીત મન કરત પાવન.
મસ્ત મસ્ત બરસત અવિરત ઝર,ઝૂલત ઝૂમત શતદલ મધુવન પર.
આ શબ્દો વાંચતા વાંચતા જ ગવાતા લાગે. તમે જોશો કે આમાં મોટાભાગના શબ્દો કાનામાત્ર વગરના છે, એકસરખો ધ્વનિ સંભળાય છે અને અનાયાસે જ તેમાં વ્રજ ભાષાની છાંટ/ઝલક પણ વર્તાય છે ને?
અરે, આ ધ્વનિના પણ કેટકેટલા પ્રકારો? વાદળનો ગડગડાટ, વીજળીનો કડકડાટ, ઝાંઝરનો ઝણકાર, કંકણનો ખણખણાટ, ઘંટડીનો રણકાર, વાસણોનો ખખડાટ, પાંદડાનો સળવળાટ, પવનનો સૂસવાટ વગેરે વગેરે. અંગ્રેજીમાં એને onomatopoeia કહેવાય છે. એ જ રીતે અબોલ પશુ-પંખીના તો આવા અગણિત અવાજ ! વિચાર કરો કે ગાય,કૂતરા,બિલાડી,બકરી,વાઘ, સિંહ,કે પછી કબૂતર, પોપટ, મેના, કોયલ.ચકલી, મોર વગેરેના પણ કેવા જાતજાતના અવાજો!! અને આ અવાજોને પણ પાછા આપણે શબ્દોમાં ઢાળીએ છીએ. ખરેખર, ખૂબ રસપ્રદ વિષય છે એમ નથી લાગતું શું?
તો મિત્રો, આ છે શબ્દોની સાથે સાથે અવાજોનો પણ અવનવો આનંદ. પ્રીતિબેનની વાત સાથે બિલકુલ સંમત કે, જૂના હોય કે નવા, બોલચાલના હોય કે કાવ્ય-પંક્તિમાંના, તળપદા હોય કે સંસ્કૃત, વર્ણસંકર હોય કે સાહિત્યના – શબ્દોનું કામ આ છે: રસપ્રદ રીતે, અસરકારક રીતે, પોતપોતાની રીતે, અલંકૃત થઈને ઉપસ્થિત થવાનું.
ડાયરીનો સરસ તરજુમો ‘સ્મરણમંજુષા’ અને ‘વાસરિકા’ કાકાસાહેબ કાલેલકરે કર્યો હતો, એમાં પણ શૈલી અને વાચનક્ષમતા હોવાં અનિવાર્ય છે.‘કલાપીના પત્રો’ કે કાકાસાહેબના લલિત નિબંધોમાં વાસરિકાનાં ઘણાં લક્ષણો જોવા મળે છે.. મહાદેવભાઈ અને ‘કેપ્ટન જેમ્સ મેકમર્ડોની ડાયરી તો દસ્તાવેજ મનાય છે. આપણને રોજનાં ઘણા વિચારો આવતા હોય છે. એમ થાય કે આ અત્યારે નહિ પછી ક્યારેક નોંધી લેશું.પણ એ દિવસ આવતો નથી તેને પત્રદ્વારા ડૉ. છત્રારાની જેમ વિચારોના ઝરણાંમાં વહેતાં કરીએ કે પત્રયાત્રા કરાવીએ. આપણા બ્લોગર મા.નીલમ દોશી એ સ-રસ પત્ર યાત્રા કરાવી છે. તેઓ કહે છે – “પત્રોનું આ જ તો મહત્વ છે. એક વાર લખાયેલા શબ્દો તમને અનેકવાર ખુશી આપી શકે..તમે એમાં એકવાર નહીં અનેકવાર ભીંજાઇ શકો..’
એક બીજી વાત. અમારા પ્રેમાળ આદિવાસીઓ ની આદિભાષા ની મઝા માણીએ. છોકરો તેનાં પિતા અને કેટલાક સંબંધીઓ કન્યાને જોવા જાય છે. જો છોકરાને કન્યા ગમી જાય તો, પછી “પિયાણ”નક્કી કરવામાં આવે છે. અમારો આ પિયાણ સગાઇ કરતા પ્રેમાળ લાગે તેવા પોહોતિયો વાલનાં છોડોને પાપડી બેસે તે ઉત્સવની અનુભૂતિ કરાવે અને “ઉબાડિયા”બોલતા જ સ્વાદ-સુગંધની લહેજત આવે છે. છાગ પાડવી તે સર્વશક્તિમાનનો ભાગ આપવો પછી તાડીની પણ જે પ્રેમથી છાગ પાડે તે અભિવ્યક્તી બીજા શબ્દથી ન આવે અને છાપાતિલક કરવાની વાત આદિકાળથી આવે. ત્યારબાદ અમીર ખુશરોની રચના-‘ છાપતિલક સબ છીની રે મોં સે નૈનાં મિલાકે .’આમાં છાપ એ મુસ્લિમના કપાળની છાપ અને હિન્દુઓના તિલક તરીકે શબ્દ પ્રયોજાયો.
‘ શબ્દસુધા’ અને ‘શબ્દ સથવારે’ માં અનુભૂતિઓને વ્યક્ત કરતાં રહેતાં ડો. ઈન્દુબેન શાહ લખે છેઃ
પત્રસાથીઓ,
શબ્દ કહ્યાગરો તો ખરો જ, તેને શબદ કહો કે શબ્દ કહો, બોલ કહો કે વેણ કહો, કોઇ ફરિયાદ નહી.આપ સહુ પત્રાવળીના સર્જકો કેવા સુંદર ભાતીગળ શબ્દોથી પત્રાવળીને સજાવી રહ્યા છો? હું રવિવારની રાહ જોતી હોઉ છું. શ્રી જુગલભાઈએ ‘વાસરિકા’ની પણ મઝાની વાત કરી..મુરબ્બી વલીભાઇએ સુંદર પ્રાચીન તથા અર્વાચીન કવિઓના કાવ્યના ઉદાહરણ દ્વારા પદ્યમાં ભાવ વિષે વાત કરી, ગદ્યમાં જોઇએ તો એક જ શબ્દ જુદી જુદી જગાએ ફેરવીને મૂકવામાં આવે તો કેવા જુદા જુદા અર્થ કરે છે? દા.ત.
‘પણ હું તને પ્રેમ કરું છું.’ હું તને પણ પ્રેમ કરું છું. હું તને પ્રેમ પણ કરું છું. હું તને પ્રેમ કરું છું પણ.
એક શબ્દ એક વાક્યમાં સ્થાન બદલીથી કેટલા ભાવનું સર્જન કરી શકે છે. શબ્દની તાકાત…
રાજુલબેન, ૐ એકાક્ષરી શબ્દ કે અક્ષર? એકાક્ષરી લખવામાં પરંતુ બોલતી વખતે જણાય છે ઑ…મ અ ઉ અને મ ત્રણ અક્ષર એકાક્ષરીમાં સમાયેલ છે. ૐ કાર મંત્ર, પ્રણવ અનાદિ છે. અને પૂજા કે યજ્ઞ વિધિના મંત્ર ૐ થી જ શરૂ થાય છે, અને પૂર્ણાહુતીના મંત્ર પણ ૐથી જ શરૂ થાય છે…
પત્રાવળીના પત્રો વાંચીને અને લેખનકળા પ્રત્યેના પ્રેમને લીધે ‘સરગમ’ શબ્દ વિશે કંઈક લખવા મન મોહ્યું.
‘સરગમ‘ શબ્દની મધુરતા તો જુઓ.જાણે તેના અંગ અંગમાંથી સંગીત ન સરતું હોય ! ખરેખર, ‘સરગમ‘ સંગીત દર્શાવતો શબ્દ છે. આ ચાર અક્ષરનો બનેલો શબ્દ તેમાં છૂપાયેલા સાતેયઅક્ષરનું પ્રતિબિંબ પાડે છે. તેના ઉચ્ચાર સાથે જાણે મુખમાંથી સંગીત ન સરતું હોય એવો ભાવ થાય છે. તેના પ્રયોજન દ્વારા આપણે સમજી જઈએ છીએ કે,આ કાવ્યમાં, વાર્તા યા નિબંધમાં સંગીતનું આલેખન હશે. ‘સરગમ‘ શબ્દ તેમાં છુપાયેલા ‘આરોહ અને અવરોહ‘નેઆડકતરી રીતે પ્રદર્શિત કરવા શક્તિમાન બને છે. તે સમજવા તેનો અભ્યાસ જરૂરી છે, તેની સાધના આવશ્યક છે. સંગીતની સાથે જેને સીધો સંબંધ છે તેની પાવનતા પિછાણવી પડે છે. તે કલા છે. કલાની ઉપાસના એ ઈશ્વરની ઉપાસના સમાન છે. તેને કાજે ધીરજ, લગની અને ઉત્કંઠા સતત હોવા જોઈએ. સરગમના સાત સૂરોની સાધના, તેની રાગ રાગિણીની પહેચાન અને અભ્યાસ અણમોલ છે.
‘સરગમ‘ શબ્દને કોઈ ‘ઘરેણા‘ની પણ આવશ્યકતા જણાતી નથી. મતલબ સ્વર કે વ્યંજનની સીધી યા આડકતરીસહાયતાની જરૂર નથી.જેવા કે કાનો, માત્રા, હ્ર્સ્વ ઇ, દીર્ઘ ઈ, હ્ર્સ્વ ઉ કે દીર્ઘ ઊ. ન તો તેને જોડાક્ષર છે.અનુસ્વાર કે વિસર્ગની પણ આવશ્યકતા જણાતી નથી. ચાર અક્ષરનો આ શબ્દ કોઈના પણ ટેકા વગર સક્ષમ છે. સરળ કેટલો છે.સરગમ, શબ્દનો ઉચ્ચાર કરવામાં જીભને કસરત પણ કરવી પડતી નથી.
ગદ્ય અને પદ્ય બન્નેમાં વપરાતો શબ્દ ‘સરગમ‘ સરળ ઉચ્ચારણ અને સુમધુર ભાવવાહીથી ભરપૂરછે. જેના દ્વારા સર્જક સફળતાની ટોચે બિરાજી પોતાના અંતરને ઠાલવી વાચકોના દિલ જીતવામાં કામયાબ બને છે. તેમને રસમાં તરબોળ કરી ભાવની ગંગામા સ્નાન કરાવી પાવન કરે છે.
કદાચ આ શબ્દ ‘સરગમ‘ નામની સ્ત્રીનું પણ હોઈ શકે ? જેના કાર્યમાં, યા વર્તનમા સંગીતની છાંટ ઉભરાતી નજરે ચડે. શું કહો છો?
મિત્રો, આજે તમારી સમક્ષ, ‘સરગમ‘ જેવા શબ્દનો માધુર્ય સભર પ્રવાસ આદર્યો. આશા છે આ પ્રયાસ આપને ઉચિત લાગ્યો હશે.
‘પત્રાવળી” એ તમારું સાહિત્યિક સાહસ છે અને એમાં સાહિત્યરસિકો સતત ભાગ લેતા રહે છે, એ ખૂબ આનંદની વાત છે. તમને ‘પત્રાવળી‘ શરૂ કરવા બદલ આનંદપૂર્વક અભિનંદનપાઠવું છું.
ભાષા પાણીની જેમ પ્રવાહી અને પરિવર્તનશીલ હોય છે, એટલે એના શબ્દો અને એ શબ્દોના અર્થ પણ સમયે-સમયે બદલાતા રહે છે.
ગુજરાતી ભાષામાં એક શબ્દ છે ‘કાળ‘ અથવા ‘કાલ‘. આ એક જ શબ્દ અનેક અર્થચ્છાયાઓ ધરાવે છે. જેમ કે કાળ એટલે સમય. ભૂતકાળ, વર્તમાન કાળ અને ભવિષ્ય કાળ.
એ જ રીતે કાળ – કાલ એટલે દિવસ. ગઈકાલ અને આવતી કાલ માટે પણ ‘કાલ’ શબ્દ વપરાય છે. અહીં વીતેલા દિવસ અને આવનારા દિવસ માટે અનુક્રમે ‘ગઈકાલ‘ અને ‘આવતીકાલ‘ શબ્દ પ્રયોજાયો છે.
કાલ એટલે મૃત્યુ એવો અર્થ પણ ખાસ સંદર્ભમાં આપણને જોવા મળે છે. “રસ્તે જતા રાહદારીને એક ધસમસતી ટ્રક અથવા બસ ‘કાળ‘ બનીને ભરખી ગઈ” એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે ‘કાળ‘ એટલે મૃત્યુ કે યમદૂત એવો અર્થસમજવાનો હોય છે.
મિત્રો,જૈન ધર્મમાં કોઈ સાધુ મહારાજ કે સાધ્વીજી મહારાજ મૃત્યુ પામે ત્યારે તેઓ કાળધર્મ પામ્યાં એમ કહેવાય છે. આ ‘કાળધર્મ‘ મારો અત્યંત પ્રિય શબ્દ છે. સમયનો પણ એક ધર્મ હોય છે અને જીવનનો અંત એ સમયનો ધર્મ છે. એને કાળધર્મ કહેવાય છે
તો ક્યારેક કાલ એટલે ‘ક્યારેય નહીં‘ એવો અર્થ પણ સમજવાનો હોય છે. જેમ કે કોઈ દુકાન પર બોર્ડ માર્યું હોય કે ‘આજે રોકડા કાલે ઉધાર !‘ તો એનો અર્થ સ્પષ્ટ છે કે આજે ખરીદી કરવી હોય તો રોકડા પૈસા આપો. ઉધાર અહીં ક્યારેય મળશે નહીં, કારણ કે આવતીકાલ ક્યારેય આવતી નથી. આવતીકાલ જ્યારે આવે છે ત્યારે તે ‘આજ‘ બનીને જ આવતી હોય છે.
કાળ અને કાલ વિશે ગુજરાતી ભાષામાં કેટલીક માર્મિક કહેવતો પણ છે. જેમ કે ‘કાળ જાય પણ કલંક ન જાય‘, ‘કાળ જાય અને કહેણી રહી જાય‘, ‘કાળના કોદરાય ભાવે !‘ ‘કાલ કોણે દીઠી છે ?’, ‘કાલનું કામ આજે કરો, આજનું કામ અત્યારે જ !‘
તો કવિ નિરંજન ભગત જેવા કવિ કાવ્ય લખે છે કે ‘કાળની કેડીએ ઘડીક આપણો સંગ…‘
એક જાણીતો શબ્દપ્રયોગ છે ‘કાળમુખું‘. કાળમુખું એટલે અશુભ અથવા અપશુકનિયાળ ચહેરાવાળું.
કાળનો એક અર્થ ‘સમય‘ આપણે જાણ્યો. માણસે સમયનાં પણ ચોસલાં પાડ્યાં અને ચોઘડિયાં બનાવ્યાં. દિવસનાં ચોઘડિયાં જુદાં અને રાતનાં ચોઘડિયાં જુદાં ! એમાં એક ચોઘડિયું એટલે કાળ ચોઘડિયું. કાળ ચોઘડિયું અશુભનો સંકેત દર્શાવનારું ચોઘડિયું છે. ‘અશુભ‘ નામનું એક ચોઘડિયું પણ છે પરંતુ કાળ ચોઘડિયું પણ અશુભ મનાય છે ! કોઈ મંગલ કે સારું કામ લોકો કાળ ચોઘડિયામાં કરવાનું ટાળે છે.
ક્યારેક કાળ શબ્દનો અર્થ ભયાનક અથવા ખતરનાક એવો પણ થતો હોય છે જેમ કે કાળરાત્રી. કાળભૈરવ નામનો એક ખતરનાક રાક્ષસ પણ હતો. ઉનાળાની ‘કાળઝાળ ગરમી‘ એ પ્રયોગમાં પણ ખતરનાક અને દાહક વાતાવરણ અર્થ છે.
આમ શબ્દો સાથે રમવાનું આપણને ખૂબ ગમે છે, પણ એ નથી સમજાતું કે શબ્દો આપણને રમાડે છે કે આપણે શબ્દોને રમાડી છીએ !
