(૧૧)
સંગ્રહ
સ્મરણની શેરીમાંથી..૧૦
(૧૦)
સ્મરણની આ શેરીના વળાંકો કેવા કેવા મોડ પર લાવી ખડા કરી દે છે! અને કેવા જુદા, નવા રસ્તાઓ ખોલી આપે છે!!
અગાઉ લખ્યું તેમ ૧૯૬૮માં યુનિવર્સિટીની નોકરી શરુ કરી. ક્લાર્ક તરીકે એકાઉન્ટ વિભાગમાં શરૂઆત કરી. પછી તો સમયાનુસાર પરીક્ષા વિભાગ, અનુસ્નાતક વિભાગમાં અને લાયબ્રેરીમાં પણ કામ કર્યું. આ વાત ૧૯૬૮ની કે જ્યારે મને જોબ મળી, મોટીબહેન ડોક્ટર થઈ અને આર્થિક સંકડામણો પણ થોડી હળવી થઈ હતી. અમને અમારી રીતે સમજનારા મિત્રો પણ ઘણાં મળ્યાં. યુનિ.માં. અંજનીબહેન, રજનીબહેન, મેનાબહેન, પરાબહેન, અરવિંદાબહેન, પંકજબેન, મૃદુલા વગેરે સાથે તો હજી આજ સુધી સંબંધો સરસ સચવાયા છે. કેટલાંક મિત્રોએ વહેલી વિદાય પણ લીધી. રીસેસ દરમ્યાન સાથે બેસીને નાસ્તા કરવાની, સમૂહમાં એકબીજાના ઘેર જઈ મળવાની મઝા ભૂલાય તેમ નથી જ. એ ઉપરાંત જુદા જુદા વિભાગોમાં કામ કરવાથી કામનો અનુભવ વધ્યો અને નવી નવી વ્યક્તિઓના પરિચયમાં આવવાથી મનોવ્યાપારને સમજવાની શક્તિ પણ વધી.
આ ઉપરાંત, તે વખતે યુનિ.ના રજિસ્ટ્રાર હતા શ્રી કંચનલાલ પરીખ. તેમનો પણ મારા ઉપર ઘણો સદભાવ હતો. મને યાદ છે જ્યારે હું યુનિ.માં ઈન્ટરવ્યુ આપવા ગઈ હતી ત્યારે તેમણે પૂછ્યું હતું કે હું તમને નોકરી ન આપું પણ અનુસ્નાતક અભ્યાસ માટેની તમામ આર્થિક સુવિધા કરી આપું તો તમે તે પસંદ કરશો? હા પાડવાની પ્રબળ ઈચ્છા હોવા છતાં મેં ના પાડી અને કારણ ન જણાવ્યું. ત્યારે કદાચ મારા ચહેરા પર છતા થઈ ગયેલા ભીતરના મનોભાવોને તેમણે બરાબર વાંચી લીધા હતાં અને સમજી શક્યા હતા. તેમની એવી ભલી લાગણી હંમેશાં રહી હતી. તેથી વર્ષો પછી જ્યારે મારે યુનિ. છોડીને અમેરિકા પ્રયાણ કરવાનું થયું ત્યારે તેમણે કહ્યું હતુઃ “ત્યાંની પ્રજા ચતુર છે પણ ચાલાક છે, ભૂમિ પણ લપસણી. સાચવીને રહેશો.” થોડા શબ્દોમાં કેટલી મોટી અને સાચી વાત તેમણે કરી હતી!!
આ સમય દરમ્યાન જ મોટીબહેનની એક બહેનપણીના પિતાશ્રી હરિવદન જોશી ( તે વખતના લો કોલેજના પ્રિન્સિપાલ) નો પણ મોટો સહારો મળ્યો. તેમણે દિકરીની જેમ અમને બંને બહેનોને પ્રેમ આપ્યો, હૂંફ આપી. આમ, સંકડામણો વચ્ચે ભીંસાયેલ જીંદગીમાં થોડી રાહત થઈ. તે સિવાય પણ ૧૯૬૮માં મોટી બહેન ડોક્ટર થઈ ચૂકી હતી અને પાટણ-મહેસાણા તરફ ઈન્ટર્નશીપ શરૂ થઈ હતી જેને કારણે પણ આર્થિક અથડામણો ઓછી થવા માંડી હતી. બીજી બાજુ, ભણતરનો સમય બંધ થવાથી દાદીમા ઘરના કામોમાં વધુ ખેંચતા ગયાં, વધુ પરોવતા ગયાં. તેમની આયોજન કુશળતા,વ્યવસ્થા, નિયમિતતા વગેરેની, જાણેઅજાણે અસરો પડતી ગઈ.
મને યાદ છે, બે યુવાન છોકરીઓને ઠેકાણે પાડવાના તેમના પ્રયત્નો પણ શરૂ થઈ ચૂક્યા હતા. તેથી જ તો એ ઈન્ટર્નશીપ માટે એકલી રહેતી મોટીબેનને સાચવવા અવારનવાર પાટણ-મહેસાણા પણ જઈ રહેતા અને મેળ પાડવાની કોશીશો કરતા. મા તો ભગવાનનું માણસ. એ તો સઘળું ઈશ્વરને સોંપી નિશ્ચિંત રહેતી.
વિચારું છું, દાદીમાના સમયની એ જીવનસરણીમાં, રીતિરિવાજોમાં કે સંયુક્ત કુટુંબ-વ્યવસ્થામાં મોટેભાગે કોઈ એકલું પડતું ન હતું. એકમેકના સહારે કે પરસ્પરના કારણે તકલીફો વેઠી શકાતી હતી. એટલું જ નહિ, સમયે સમયે રસ્તાઓ પણ નીકળતા જતા હતા અને દરેક વ્યક્તિ સમૂહની સાથે, સ્વાભાવિકપણે સમજૂતીપૂર્વક રહેવાનું શીખતી જતી હતી. જમાને જમાને ઘણું બધું બદલાય છે, બદલાવું જોઈએ પણ ધીરજ અને સહિષ્ણુતાના ગુણો અત્યારે લગભગ દુર્લભ અથવા નહિવત જોવા મળે છે. દરેક ઠેકાણે “મને શું ગમે છે?” નું જ મહત્વ વધારે દેખાતું જોવા મળે છે.” “મારે શું કરવું જોઈએ?” અથવા તો “મારે શું કરવાની જરૂર છે?”ની ભાવના, ફરજ વગેરે અદ્રશ્ય થવા માંડ્યા છે. ખૈર! સમયની બલિહારી..બીજું શું? સમયનો તો કેટલો મહિમા?
સમયના સામર્થ્યની વાત સહજ નથી,સમય ઘડિયાળના ફરતા કાંટા નથી.સમય વીતીને કદી પાછો વળતો નથી, ભાવિની વીતક કદી કહેતો નથી.સમય તિથિ-વારમાં વહેંચાતો નથી, કોઇની મૂઠ્ઠીમાં કદી બંધાતો નથી.સમય આંસુથી યે રોકાતો નથી, સ્મિતથી કદી છેતરાતો નથી.
નથી…,નથી…,નથી.નો આ સમય શું છે ?
સમય તો અનંતની વિસ્મયલીલા છે, અનાદિથી સરતી અવિરત ધારા છે. સમયને જાણવો અને જીરવવો, જબરદસ્ત જિગરનું કામ છે.સમય તો ક્ષણ ક્ષણની સમજ છે,ઈશ્વરના સામર્થ્યનો અંશ છે.
જીવનના આ સમયનો એક બીજો તબક્કો શરૂ થયો ૨૦-૨૧ની ઉંમરે, એક એવો નૈસર્ગિક વળાંક જ્યાં કદાચ દૈવયોગો અવશપણે ખેંચી જતા હોય છે..
હવે પછીના પ્રકરણમાં….
સ્મરણની શેરીમાંથી-૯
(૯)
યુનિવર્સિટીની ડીગ્રીમાં પ્રથમ વર્ગમાં પ્રથમ હોઈ ગોલ્ડ મેડલ અને અન્ય ૬ ઈનામો મળ્યા. તે વખતના રાજ્યપાલના હાથે મળ્યાં. છાપાંમાં ફોટા આવ્યા. 
છતાં મેં અનુસ્નાતક શિક્ષણ માટે અભ્યાસ ચાલુ ન રાખ્યો. કોઈ પાર્ટીઓ યોજવાનો તો પ્રશ્ન જ નહતો. એક ફુલ ટાઈમ સારા પગારની નોકરી સ્વીકારી. શહેરથી ઘણે દૂર શાહીબાગ વિસ્તારમાં, મીલીટરી ઓફિસમાં, ટેલીફોન એક્ષચેઇન્જની ઓફિસમાં, ટેલીફોન ઑપરેટર તરીકેની નોકરી સ્વીકારી.
કોલેજના પ્રિન્સીપાલ અને પ્રોફેસરોએ ઘણી સમજાવી પણ ત્યારે મારું ધ્યાન માત્ર કુટુંબમાં આર્થિક રીતે મદદરૂપ થવા તરફ જ હતું. મોટીબહેન તો કોઈની સહાયથી મેડિકલમાં હતી જ. પરીણીત મોટા ભાઈ પણ શક્ય તેટલું કરતા હતા. પિતાના પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધનો મેળ બેસતો નહતો તે સંજોગોમાં નાના ત્રણ ભાઈબહેનો તરફ આંખ રાખીને મેં એ નોકરી ચાલુ રાખવાનું પસંદ કર્યું.
તે સમયે જલદી નોકરીઓ મળતી ન હતી. લાગવગ ન હતી ને?!! સવારે ૭ થી ૧ નોકરી અને બપોરે માને ઘરમાં અને બીજાં કામોમાં મદદ કરતી. નાના ભાઈબહેનોને ભણાવતી.
એ નોકરી વળી એક સાવ જુદો જ અનુભવ હતો. માથા ઉપર હેડફોન લગાવી અનેક સ્વીચબોર્ડ નજર સામે રાખી, લીલી લાઈટો થાય તેમ તેમ એટેન્ડ કરી યોગ્ય કનેક્શન કરી આપવાના અને તે પણ મીલીટરી ઓફિસરોની રેન્ક મુજબ જ. નહિ તો તકલીફ. ભણતરનું કશું જ ત્યાં કામે ન આવે તેથી કેવી રીતે ગમે? બધું જ યંત્રવત. નોકરીમાં કાંઈ શીખવાનું ન હતું, કામ ગમતું પણ ન હતું. એવામાં બરાબર ૬ મહિના પછી, યુનિવર્સિટિમાં અને બેંકમાં એમ બે ઠેકાણે એક સાથે નોકરી મળી.
ચહો કંઈ ને મળે કંઈ, એવું ઘણું લાગે; ને ન ધારેલું સપન, કદી ફળી જતું હોય છે!
બેમાંથી ક્યાં જવું તે પ્રશ્ન થયો! પસંદગી અઘરી હતી. છેવટે મેં યુનિ.ની નોકરી સ્વીકારી. એની વાતો કરું તે પહેલાં બીજું એક મધુર સ્મરણ.
મને યાદ છે મારો એક માનસિક સહારો હતો, મારા સાંજના એક રુટિનનો. જમી-પરવારી નજીકના આશાપુરીના મંદિરના બંધ બારણાની જાળી પાસે આંખ મીંચી, માથું નમાવી હું ઉભી રહેતી અને “ બધાંનુ બધું સારું સારું કરજો” એવું મનમાં બોલતી અને ઘેર પાછી આવતી. કોણ જાણે એનાથી મનને ખૂબ સારું લાગતું અને એથી વિશેષ શ્રધ્ધા ક્યારેય કશામાં જાગી નથી. તેથી જ તો હજી આજે પણ પૌત્ર-પૌત્રીઓને એજ બોલતા શીખવાડ્યું છે કે, આંખ બંધ કરી, માથું નમાવી, બે હાથ જોડી “હે ઈશ્વર, બધાનું બધું સારું સારું કરજો”. બોલવું. આ એક નાનકડા વાક્યમાં શાંતિની સાથે સાથે કેટકેટલું ભર્યું પડ્યું છે !! ‘બધાનું બધું’ દ્વારા વિશ્વની પણ શાંતિ છૂપાયેલી છે ને ?
બીજું એ દિવસોમાં સાંભરે છે એક આદર્શ કુટુંબ અને તેમાં થતી રહેતી અમારા સૌ ભાઈબહેનોની અવરજવર. ગાંધીકથા કહેનારા શ્રી નારાયણ દેસાઈનો પણ અમદાવાદ ખાતે આ ઘેર જ મુકામ. મારા માનસ પર આ મજમુદાર પરિવારની ઘેરી અસર. કુટુંબની દરેક વ્યક્તિઓ સરળ, સેવાભાવી અને સમજદાર. એક સરસ જીવન કેવું હોઈ શકે એ વાત ત્યાંથી અનુભવાય. બધું જ વ્યવસ્થિત ચાલે, દરેક કામો પ્રેમથી થાય, સાંજના સમયે સૌ સાથે બેસીને ઘરમાં પ્રાર્થના કરે ત્યારે મંદિર જેવી પરમ શાંતિનો અનુભવ થાય, ત્યાંથી જ દૂનિયામાં દેખાતા સારા ખોટાનો ફરક પણ અનાયાસે પરખાય. જ્યારે જ્યારે નજર સામે કોઈ ખોટી ઘટના દેખાતી તો તેમાંથી શું સારું અને શું ખોટું એ ભેદ ત્યાંથી આપમેળે જ, મનની કોરી પાટીમાં સ્પષ્ટ થઈ, ઘૂંટાઈને ઘેરો બનતો ચાલ્યો. મહોલ્લાના કોઈ પરિવારમાં ચાલતા અને જોરશોરથી સંભળાતા કંકાસોના કારણો અને ખોટી વ્યક્તિઓના મૂળની ગડ બેસતી ગઈ અને ઉકેલની સમજણ અનાયાસે ઠરતી ગઈ. આમ, ખોટામાંથી સારું શીખાતું ગયું. શાળા–કોલેજોમાંથી ભણતર થાય છે તો આવા સારા વાતાવરણમાંથી વ્યક્તિત્વનું ગણતર અને એ રીતે ચણતર થાય છે એ વાતનો પાયો દ્રઢપણે મારા હૈયામાં જડાઈ ગયો.
માની સૌમ્ય મૂરતની સાથે સાથે આ મજમુદાર કુટુંબના મારાથી પાંચેક વર્ષ મોટા મુક્તિબેનને જ શીશ નમે છે. ભાઈબહેનો અને માતપિતા તો પોતાના હોય જ પણ ફરિશ્તા જેવી આ વ્યક્તિ અનેકનો વિસામો છે. હજી આજે પણ મારી ભારતની મુલાકાત દરમ્યાન ત્યાં જઈ તેમને મળું ત્યારે ધન્યતાનો અનુભવ થાય છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની જન્મ તારીખે જ જન્મેલ મુક્તિબેનની પાસે જઈ બેસું કે વાતો કરું તો તેમનું સાંનિધ્ય એક ગજબનો આહ્લાદ આપે, તીર્થસ્થાન જેવી શાંતિ આપે.. પારસમણિના સ્પર્શે કથીર પણ કંચન બની જાય તેવું વ્યક્તિત્વ ધરાવતા તેમની પાસેથી મને ઘણું શીખવા મળ્યું છે.
આજે પણ એ જ વાત કહેવી છે કે, સારા વાતાવરણ અને સારી વ્યક્તિઓની આસપાસ રહેવું ખૂબ જરૂરી હોય છે. જીવન તો એક લપસણી ભૂમિકા છે. ક્યારે લપસી જવાય, કંઈ કહેવાય નહિ. પણ સારી વ્યક્તિઓ આસપાસ હશે તો ટટ્ટાર રહેવાનું સરળ બનશે.
આજની પેઢીને જાતે ભૂલો કરવી છે અને તે પછી તેમાંથી કંઈક શીખવું છે. તેના બદલે આવા અનુભવો જાણીને સાવધ થઈ જાય તો ઘણી ભૂલો થતી અટકાવી શકાય. બાકી તો જીવન એક પ્રયોગશાળા જ છે. Life is a learning process continuously.
સ્મરણની શેરીમાંથી-૮
( ૮ )
આગળ કહ્યું તેમ જાણીતા સાહિત્યકારો પ્રોફેસર્સ હતાં તેથી ભણવાની ખૂબ મઝા આવતી. પ્રોફેસરોમાં સંસ્કૃત વિષયના શ્રી પી.સી.દવે, ગુજરાતી સાહિત્યકાર શ્રી યશવંત શુક્લ, હાસ્ય લેખક શ્રી મધુસુદન પારેખ, ટાગોરની બંગાળી કૃતિઓના અનુવાદક શ્રી નગીનદાસ પારેખ મળ્યા તો મિત્રો. નયના,રંજન,બંસીભાઈ,ખૂબ ઉમદા મળ્યા.તે સૌ સાવ પોતાના લાગતા. એ વાતાવરણ, ઈતરપ્રવૃત્તિ અને ગીતા, વેદ, કાલિદાસના મહાકાવ્યો, શબ્દાર્થમીમાંસા ઘણું બધું શીખવા મળતું..
નાટ્યકાર જશવંત ઠાકર અને અરવિંદ વૈદ્યના દિગ્દર્શન હેઠળ “મોટાકાકાની મૈયત” નાટક ભજવીને પ્રથમ વિજેતા બન્યું હતું.
તો સંસ્કૃત ભાષામાં વકતૃત્વ સ્પર્ધામાં ભાગ લઈ ફાધર વાલેસની હાજરીમાં સેંટ ઝેવીયર્સ કોલેજના આચાર્યના હસ્તે પ્રથમ ઈનામ મેળવ્યું હતું.
કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોશી હસ્તક કાવ્યપઠન માટે ત્રીજું ઈનામ મેળવ્યું હતું.
એ પણ દિવસો હતા. કોલેજના એ ચાર વર્ષે ઘણું બધું આપ્યું. કોલેજ ડીગ્રીમાં સંસ્કૃત વિષયમાં યુનિ.નો ગોલ્ડ મેડલ મેળવ્યો એ સિધ્ધિ આખી જીંદગી ખુશી અપાવતી રહી અને એને જાળવી રાખવા માટે પ્રેરતી રહી. શિક્ષકોએ સાચું જ કહ્યું હતું કે, કોઈપણ વસ્તુ મેળવવી સહેલી છે, એને જાળવવી અઘરી છે એ શીખ મનમાં ખૂબ જ ઊંડે સુધી ઉતરી ગઈ હતી અને હંમેશા વારવાર સ્મરણ કરાવતી રહેતી હતી.
આ જ કોલેજે એક સરસ મઝાની સખી આપી જેની સાથે આટલા વર્ષો મૈત્રી તો રહી પણ અમારા કોલેજ પછીના ચાર-પાંચ દાયકાઓના વિદેશના અનુભવોના અર્કરૂપે લખાયેલા પત્રોને એક સાહિત્યિક આકાર પણ મળ્યો. કેટલી અને કેવી ખુશી!! ‘આથમણી કોરનો ઉજાસ’ પાથરી અમે અંતર અજવાળ્યાં.
આમ, આર્થિક વિટંબણાઓએ શિક્ષણનો રાહ જરા ( વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ન જવાયું એ રીતે) વાળી તો લીધો.પણ એનો ઝાઝો અફસોસ ન થયો. કારણ કે, દરેક સ્થિતિમાં પ્રાયોરીટી પ્રમાણે નિર્ણયો લેવાના હોય છે. અને સાચું શિક્ષણ તો જીંદગીમાંથી મળતું જ રહેતું હોય છે ને? એમ વિચારી મનને જલદી મનાવી લેવાતું.
સવારની કોલેજની સાથે સાથે બપોરથી સાંજના સમયની જોબ પણ કરી. કદીક ટ્યુશન કર્યા, ટાઈપીંગની નોકરી કરી તો થોડો સમય ગુજરાત સમાચારની ઓફિસમાં પણ કામ કર્યું. જે કાંઈ પૈસા મળતા તે ઘર-ખર્ચમાં ઉમેરણ થતું. બસને બદલે ચાલીને કોલેજ જતી. કપડાંની બે કે ત્રણ જ જોડ રહેતી. એક જોડ ચંપલ ઘણાં વરસ ચાલતી અને એક સ્વેટર ઘણાં શિયાળા ટૂંકાવતી. ૬ ભાઈબહેન હતાં ને? પણ કોણ જાણે એ અભાવ ત્યારે બહું નડતો નહિ. કારણ કે, બીજી સિધ્ધિઓના ગૌરવ આગળ અભાવો ઝાંખા પડતા.
‘ચિત્રલોક’માં અનુવાદનું કામ કરવાની પાર્ટટાઈમ નોકરી કરતા કરતાં શ્રી શશીકાંત નાણાવટીનું ઘણું માર્ગદર્શન મળતું. પછી તો એ મારી પ્રેરણામૂર્તિ બની ગયાં. વર્ષો પછી તેમની પાછલી ઉંમરે મળવાનો મોકો મળ્યો ત્યારે પણ તે મને ઓળખી ગયા અને તેમની પૂત્રી રાજુલ કૌશિકની એક સરસ મિત્ર તરીકે ભેટ કરાવી ગયાં.
આજે એ બધા દિવસો યાદ કરું છું તો હવે…હવે વસમું દેખાય છે. છતાં યાદ કરવાનું જરૂરી એટલા માટે લાગે છે કે, તે બધામાંથી ઘણું શીખવા મળ્યું અને તેથી વારંવાર યાદ કરી વાગોળવું ગમે છે. કુંભારના ચાકડાની જેમ ટીપાઈ ટીપાઈને એક સરસ ઘાટ મળ્યો.
હવેની પેઢીને જે વાત કરવી છે તે આ છે કે, મુશ્કેલીઓ તો દરેકને આવે. સમયની સાથે મુશ્કેલીઓના પ્રકારો બદલાય, રૂપ બદલાય પણ એનો સામનો સ્વાભાવિક્તાથી કરવાનો હોય, ધીરજ અને કુનેહથી કરવાનો હોય. તો જ એમાંથી સારી રીતે બહાર અવાય અને રસ જીવંત રહે. સાચી સફળતા એ છે. મને યાદ છે કે અમારા એક પ્રોફેસર કહેતાં કે આજની યુનિવર્સિટીનો સ્નાતક બનીને બહાર નીકળતો વિદ્યાર્થી જીવન પ્રવેશ માટે પાસપોર્ટ મેળવે છે પણ જીવન-પ્રવાસ માટેનો વીસા પામે છે ખરો? મારા મનમાં એ વાક્ય કોતરાઈ ગયું. કારણ કે એમાં ખૂબ સચ્ચાઈ છે અને સૌએ સાવધાન થઈને ભણતા રહેવાનું છે.
સ્મરણની શેરીમાંથી-૭
( ૭ )
૧૯૬૪માં અગિયારમાં ધોરણમાં સ્કૂલમાં પ્રથમ અને સારા ટકા હોવાથી અડધી ફી તો માફ જ હતી. છતાં પણ સૌથી ઓછી ફી વાળી અને ચાલીને જઈ શકાય તેવી અને સવારની જ કોલેજ પસંદ કરવાની હતી. પ્રિન્સિપાલને લાગ્યું કે હું તો સાયન્સ શાખામાં જ હોવી જોઈએ તેથી આર્ટ્સનું ફોર્મ જોતાં આશ્ચર્યથી પૂછપરછ કરી. મારે તો નોકરી સાથે ભણવાનું હતું ને? એટલે જાતે જ નક્કી કરી લીધું કે સવારની કોલેજ અને બપોરની નોકરી કરીશ. સંજોગો સમજણ અને શક્તિ બંને આપી દેતા હોય છે! ઘરની સ્થિતિ વિશે કોઈને કહેવું ગમે નહિ તેથી એ સવાલે હંમેશા ચૂપ જ રહેવાનું પસંદ કરતી.
અમદાવાદ આર્ટસ અને સાયન્સ કોલેજમાં બે વર્ષ દરમ્યાન જુદા જુદા ઘણા વિષયોનો અભ્યાસ કર્યો. ઈકોનોમીક્સ, સ્ટેટીસ્ટીક્સ,મેથ્સ, જનરલ એજ્યુકેશન, ગુજરાતી અને સંસ્કૃત વગેરે. ગણિતમાં ઘણો રસ હોવા છતાં ફરી એકવાર શિક્ષકોને કારણે ભાષા તરફની રુચિને પાણી અને પ્રકાશ મળ્યાં. આ કોલેજમાં નાટ્ય-પ્રવૃત્તિમાં ભાગ પણ લીધો. ’સતી આણલદે’નામના નાટકમાં આણલદેના પતિ ઢોલરાની બહેન સોનલનું પાત્ર ભજવ્યું. અરુણા ત્રીવેદી(જોશી),ઉષા,સ્નેહલતા,નીલા જેવાં થોડાં મિત્રો અને પ્રિન્સિપાલ શ્રી કે.એન.શાહ, શ્રી ઠક્કર, રોહિણીબેન કડિયા વગેરે પ્રોફેસરોના નામો અને ચહેરા સ્મરણમાં છે જ. કેટલાંકની સાથે હજી પણ સંપર્ક ચાલુ છે. કેટલાંક વિદાય પણ થઈ ચૂક્યાં છે.
સોળ-સત્તરની એ ઉંમરે સુંવાળા સપનાઓ સેવવાના બદલે વિષમ પરિસ્થિતિઓમાંથી રસ્તા કાઢવાનું અહીંથી શરુ થઈ ચૂક્યું હતું. જરૂરિયાત અને ઈચ્છાઓ વચ્ચેનો ભેદ પણ ત્યારે જ પરખાવા માંડેલો. તે સમયની વાંચન ભૂખ યેનકેન પ્રકારેણ સમયને ચોરીને પણ પૂરી કરી લેતી. ડાયરીઓમાં સારાં સંકલનો થતાં રહ્યાં, ભીતર ઘણું કસાતું ગયું અને સ્વ-અક્ષરો પણ ઉપસતા ગયાં બાળપણમાં રમકડાં કે ચોકલેટો ન મળ્યાં.યુવાનીમાં નિયમો અને આદર્શોથી લપેટાવાનું મળ્યું. નાનાં ભાઈબેનોને જોઈ જોઈ કદીક એ અભાવનો વસવસો લાગતો. પણ આજની ચાલુ ગાડીમાંથી પાછલા અરીસામાં જોઉં છું તો સમજાય છે કે જે હતું તે ભલે સારું ન હતું પણ કદાચ સારા માટે હતું.
પ્રારબ્ધ-પુરુષાર્થના પાઠો વિશે ‘પરમ’ સાથે અનેક પ્રશ્નોત્તરી મનમાં ને મનમાં સતત ચાલતી. પણ જાત સિવાય કોઈ ધર્મગ્રંથો,પ્રવચનો કે મંદિરોની મૂર્તિઓમાંથી કશો ઉત્તર ન મળતો. ઊલ્ટાનું વધુ ને વધુ કસોટીઓ અનુભવાતી ગઈ. પછી તો એની પણ આદત પડતી ગઈ !
વિચારું છું આજના સુખ-સવલતો વચ્ચે ઉછરતા બાળકો આ બધું ક્યાંથી મેળવશે? વસ્તુની જેમ વ્યક્તિઓ બદલાય છે અને વહેંચાય છે. લાગણીઓના પાનાં પણ ગઈકાલના વાસી છાપાંના સમાચારોની જેમ એક કોરાણે મૂકી દેવાય છે. આ લખવાનો આશય અને ધ્યેય પણ અંતરના સ્વત્વને જગાડવાનો છે. હવે પછીની પેઢીના પ્રશ્નો અને મૂંઝવણો સમયાનુસાર જુદા હશે, આર્થિક નહિ હોય પણ ઉકેલ તો સૌને પહેલાંના લોકોની જેમ જ પોતાની મેળે જ કાઢવાનો રહેશે એ હકીકત સમજાવવાનો છે, દિલથી..
એક વાતનો સંતોષ છે કે, બધાં જ પૌત્ર અને પૌત્રીઓને આ બધી વાતો વાર્તારૂપે સાંભળવાનું ગમે છે અને પ્રશ્નો પણ પૂછે છે,અલબત્ત,અમેરિકામાં હોવાથી અંગ્રેજીમાં…
છેવટે મેં સંસ્કૃત અને ગુજરાતી ભાષાઓને મુખ્ય વિષય તરીકે લઈ સ્નાતક થવાનો નિર્ધાર કર્યો. પરિણામે કોલેજ બદલવી પડી અને હું શહેરના નહેરુ પુલને પેલે પાર, સાબરમતીને કિનારે આવેલ એચ.કે. આર્ટ્સ કોલેજમાં દાખલ થઈ. જાણીતા સાહિત્યકારો પ્રોફેસર્સ હતાં તેથી ભણવાની ખૂબ મઝા આવતી.
સેન્ટરમાં શ્રી યશવંત શુક્લ અને નગીનદાસ પારેખ
સેન્ટરમાં શ્રી સ્નેહરશ્મિ, ય.શુ. અને મધુસુદન પારેખ
સેન્ટરમાં નાટ્યકાર શ્રી જસવંત ઠાકર..
એ કોલેજની વધુ ઘણી વાતો છે જે હવે પછી…
સ્મરણની શેરીમાંથી….૬
( ૬ )
મોટી ફીવાળી સ્કૂલમાં જવાનો તો સવાલ જ ન હતો. અમે ૬ ભાઈબહેન,માતપિતા,દાદી,કાકા વગેરે મળીને ૧૦ જણનું કુટુંબ, સાધારણ આવક. સમજીને મોટીબેનની જેમ જ મેં પણ મ્યુ.ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલમાં પ્રવેશ લીધો. અમદાવાદની દાણાપીઠ હાઈસ્કૂલમાં યુનિફોર્મ પહેરવાનો તેથી વધુ કપડાં ખરીદવાનો પ્રશ્ન આપમેળે ઉકલી જતો.
તે વખતના જમાનામાં ત્રણેક Anglo-Indian શિક્ષિકાઓ હતી. તેમને ગુજરાતી બોલતા સાંભળવાનું મને બહું ગમતું. એક ન સમજાય તેવું કુતૂહલ જાગતું. મિસ એલાયઝા હતાં પ્રિન્સીપાલ, મિસ લાયેર અને મિસ કૂપર અંગ્રેજી શીખવતા. તે સિવાયના મોટાભાગની શિક્ષિકાઓ નાગર. યશોધરાબહેન, ચિત્તશાંતિબહેન, નિપુણિકાબહેન, વિભાબહેન,મેધાબહેન, આઈ શાહ સર…ચિત્રકામના ફારૂકી સાહેબ અને સંગીતના સરોજબહેન. સંગીતના બીજાં એક સાહેબ પણ હતા, રૂપાળા રૂપાળા. અત્યારે તેમનું નામ નથી યાદ આવી રહ્યું પણ તેમનો અવાજ ખૂબ સૂરીલો હતો.. ગણિત અને ઈંગ્લીશના શિક્ષકો પણ મને ખૂબ ગમતા. જો કે, શુધ્ધ ગુજરાતીનું પહેલેથી આકર્ષણ તેથી નાગર શિક્ષિકાઓ સાથે વધુ મઝા આવતી.
આ શાળાએ ભણતરની સાથે સાથે ઘડતરમાં વળી નોંધપાત્ર ફાળો નોંધાવ્યો. કુમારીમંડળની પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાઈ અને સ્વયંશિક્ષણ દિન નિમિત્તે પ્રિન્સિપાલ બનવાનો પણ લહાવો લીધો. એ ચાર વર્ષની કારકિર્દી યશસ્વી તો રહી જ પણ એ સિવાય કવિતાનું ઝરણું અહીંથી ફૂટ્યું. નિશાળ અને શિક્ષકો માટેના લગાવને કારણે જીંદગીની પહેલી પદ્ય રચના ત્યારે લખી. “લાવું નંબર એસ.એસ.સી.માં સેન્ટર અમદાવાદમાં. કરું પ્યારી શાળાના નામને રોશન અમદાવાદમાં.” ગઝલકારોને ખૂબ વાંચતી તેથી ગઝલના આવા આભાસ જેવી આઠેક લીટીઓ લખીને માનીતા શિક્ષકને આપી દીધી. મારી પાસે રહી ગઈ માત્ર આ બે લીટીની સ્મૃતિ. પછી તો આખી વાત જ કોણ જાણે ક્યાં સંતાઈ ગઈ. સેન્ટરમાં તો નહિ પણ સ્કૂલમાં બધા જ વર્ગોમાં પ્રથમ આવી. તોય સંવેદનશીલ દિલને બહુ ઓછું આવી ગયું હતું.
મુસ્લિમ વિસ્તારમાં સ્કૂલ હતી તેથી મોટાભાગની છોકરીઓ મુસ્લિમ. તેમની રહેણીકરણી, વિવેક, અઝાન, નમાઝ, રોઝા વગેરેની વાતો ઘણી કાને પડતી. દિલથી એ સૌને આદાબ. મને ક્યારેય કોઈ વિશે કશું અલગપણું વર્તાયું જ નથી. તેમના ઘેર પણ હું જતી અને નાસ્તો પણ કરતી. એ આબેદા, સૈદા, ઝરીના, સીદીકા, સકીના, સાબેરા, સલમા, શાહીદા, રુક્સાના વગેરેના ચહેરા સ્મૃતિપટ પર અકબંધ છે. હજી આજે પણ મળે તો ઓળખી જાઉં, જો ચહેરામાં ખાસ ફરક ન પડ્યો હોય તો!!
આ બધાંની સાથે કરેલ એક નૃત્યનાટિકા યાદ આવી. દિગ્દર્શક હતા રામકુમાર રાજપ્રિય અને નૃત્યનાટિકાનું નામ હતું “માનવ તારું વિશ્વ”. તે પહેલા તેમણે એક ‘ગુજરાત તારું ગૌરવ’ નામનો કાર્યક્રમ કરાવેલ. જો કે, ત્યારે હું પ્રાથમિક શાળામાં હતી. મોટીબેને તેમાં ભાગ લીધો હતો. ‘માનવ તારું વિશ્વ’માં જાણીતી અભિનેત્રી માલા સિંહાના ભાઈ તામ્ફા સિંહા અમને મણીપુરી નૃત્ય શીખવતા. યાદ છે ત્યાં સુધી તેમણે જ આસામી લોકનૃત્ય શીખવ્યું હતું.
શબ્દો કંઈક આ પ્રમાણે હતાઃ પાયગો લાસે નૂના નૂરે.. પાયગો લાસે લમસમ સત્યુ.પાયગો લાસે નૂના નૂરે..લાય સમનમ સમનમ…આઈ નાઈ નૂનાઈ..આઈ નાઈ નૂનાઈ..
રામભાઈ રાજપ્રિયે રાજસ્થાની નૃત્યની પ્રેક્ટીસ કરાવી હતી. ‘મત પીઓ રે ભવરજી તંબાકુડી મત પીઓ રે..એ નૃત્ય તો એટલું બધું ગમતું હતું કે પછીના વર્ષોમાં મેં જુદી જુદી સખીઓ સાથે જુદે જુદે ઠેકાણે રજૂ પણ કર્યું હતું. આજે તક મળે તો હજીયે કરું!!! આખા કાર્યક્રમની વાર્તા વસ્તુ કદાચ માનવના વિશ્વની ( ભારતની) રહેણીકરણી અને જીવનસરણી બતાવવાની હતી. લગભગ ચાર-છ મહિનાની પ્રેક્ટીસ પછી વર્ષને અંતે ભજવણી કરી હતી. પણ એ દ્વારા ઘણું બધું શીખવાનું અને જાણવાનું મળ્યું હતું.
આજે જ્યારે એ માહોલમાં ફરી એક વાર મને મૂકીને વિચારું છું તો લાગે છે કે કશી સભાનતા વગરની એ બિન્દાસ જીંદગીમાં પણ આપમેળે કેવા કેવા પાઠો અંકિત થઈ જતા હોય છે, મનના પ્રેસમાં છપાઈ જતા હોય છે. રસ-રુચિને ઉઘાડ મળતો જાય છે તો વ્યક્તિત્વનો આકાર પણ ત્યારે જ ઘડાતો જાય છે. જે ત્યારે ગમતું હતું તે આજે અનુકૂળતાઓ મળતાં ફરી એકવાર વધુ ઉપસતું અને ઓપતું જાય છે. તે વખતનો મારો કવિતા-પ્રેમ, લાયબ્રેરીમાં અવારનવાર જવાની વૃત્તિ, સુંદર નિબંધો લખી શિક્ષકોને બતાવવાની ઘેલછા વગેરેએ આજે એનું સામ્રાજ્ય જમાવી જ દીધું છે.
જે નથી એના અભાવની અનુભૂતિને રડતા રહીને માણસે બેસી રહેવાનું હોતું નથી. દુઃખનું પક્ષી માથે બેસે તો એને ઉડાડી દેવાનું હોય. એને માળો ન બાંધવા દેવાય. સમય સૌનો ક્યાં સદા એક સરખો રહે છે? એની પણ આવનજાવન ચાલુ જ રહે છે.આપણે તો બસ ચાલતા રહેવાનું છે, એની સાથે જ. પણ પરવા કર્યા વગર. સુખ મળે તો છક્યા વગર અને દુઃખ મળે તો રડ્યા વગર. પોતે જ પોતાના નાવિક બની નૈયા તરાવતા રહેવાનું છે. જીવનની સહેલ લાંબી હોય કે ટૂંકી. આપણે જ એને પાર કરવાની છે અને તે પણ સાચી દિશામાં રહીને,યોગ્ય રીતે હંકારીને. બધી જ શક્તિ સૌને મળેલી છે અને તેને ખીલવવાની છે.
જુલ્ફ કેરા વાળ સમી છે ભાગ્યની ગૂંચો બધી, માત્ર એને યત્ન કેરી કાંસકી ઓળી શકે.
કદમ અસ્થિર હો એને કદી રસ્તો નથી જડતો.
અડગ મનના મુસાફરને હિમાલય પણ નથી નડતો..
આવા શેર પણ તે ઉંમરમાં જ વાંચ્યા હતા તે કેટલાં સાચાં છે એ આજે વધુ સમજાય છે..આશા રાખું કે આવતી પેઢીને કંઈક પ્રકાશ મળે.
સ્મરણની શેરીમાંથી-૫
(૫) નિશાળ/શિક્ષકો/મિત્રો
મોટાં ભાઈ અને બહેનને નિશાળે જતા જોઈ હું બહુ ખેંચાતી ને વિચારતીઃ હું ક્યારે નિશાળે જઈશ? લખતા વાંચતા આવડી જાય તેની મનને ખૂબ જ ઉતાવળ હતી. ભાઈબહેનોની વાતો અને કક્કો-બારાખડી, ૧ થી ૧૦ નંબરોની અને આંકની ચોપડીઓ વગેરેમાંથી જાતે જાતે શીખ્યા કરતી. ખાનગી બાલમંદિરોની ફી તો પોસાય તેમ હતું જ નહિ એટલે સીધી ૬ વર્ષની થઈ ત્યારે જ મફત ભણાવતી મ્યુનિસીપાલિટીની શાળામાં પ્રવેશ લીધો.
પહેલા દિવસે મોટીબહેનના ફ્રોકનો છેડો છોડતી જ નહતી તે બરાબર યાદ છે. શિક્ષિકા ગિરજાબેનનો ચહેરો હજી યથાવત સ્મરણમાં છે. બીજાં દિવસથી જ ખૂબ ગમવા માંડ્યું હતું. કારણ કે ઘણું બધું ઘેરથી શીખીને જ ગઈ હતી. તેથી ‘મને તો આ બધું આવડે છે’ એવી એક લાગણીએ આત્મશ્રધ્ધા ખૂબ સજાગ રાખી. તેમાં પણ શિક્ષકો પોરસાવતા ગયા, ઘરમાં દાદીમા ફૂલાવતા રહ્યાં અને પછી તો એ જ ઘરેડ બનતી ચાલી. એક જ નાનકડી રોજે રોજની અગાઉથી થતી જતી તૈયારીની સાહજિક વૃત્તિ, શિક્ષકોના પાઠો અને જલદી જલદી ‘હોમવર્ક’ કરી લેવાની આદતને કારણે દરેક બાબતમાં આપમેળે જ રિયાઝ થતો ચાલ્યો. અન્ય પુસ્તકોના વાંચન પણ ચાલુ જ. મને નથી યાદ કે ક્યારેય પરીક્ષા વખતે ઉજાગરા કરીને વાંચ્યું હોય. પરીક્ષાનો ‘હાઉ’ ક્યારેય લાગતો જ નહિ.
વિચાર કરું છું કે આ બીજ ક્યાંથી વવાયા? વાતાવરણમાંથી? સંજોગોમાંથી, માના મૂળ અને અનુરાગમાંથી? કદાચ આ બધામાંથી. પણ તો પછી દરેક વ્યક્તિને એ લાગુ પડે ને? દરેક માનવીને એના સંજોગો હોય છે, એનું વાતાવરણ હોય છે અને મૂળ પણ હોય છે જ ને? તો બધા જ એક સરખા રસ-રુચિ કે આદતયુક્ત કેમ નથી હોતા? આ એક ખૂબ રસપ્રદ મનન છે કે એક જ ઘરનાં બાળકો જુદાં જુદાં કેમ હોય છે? સર્જનહારે તો સૌને અંગ-ઉપાંગો, મન બુધ્ધિ, હ્રદય,આંખ,કાન,વિચાર-શક્તિ આપેલા છે. તો વ્યક્તિત્ત્વ જુદા કેવી રીતે ઘડાય છે? ઊંડાણથી વિચારીએ તો એમ લાગે છે કે જેના મૂળમાં જે રસના બીજ વધુ શક્તિશાળી તે તે મુજબ તેની પ્રક્રિયા અને વિકાસ થતો જાય. દા.ત. બગીચામાંથી પસાર થતા હોઈએ તો કોઈ ગુલાબ ચૂંટે, કોઈ મોગરા પાસે જઈ સુવાસ માણે તો કોઈ વૃક્ષની પાસે ઊભા રહી આનંદ પામે. કોઈને વળી લીલું લીલું ઘાસ જ જોવું ગમે.એની ઉપર આળોટવું ગમે. આ એનું સ્વત્વ.
આ અંગે આજના બાળકની સ્થિતિ વિચારો. ખભો તૂટી જાય તેટલા દફતરોનો બોજ, હોમવર્કનો ભાર, ટ્યુશનોનો મારો અને ગમે કે ન ગમે અન્ય પ્રવૃત્તિઓ તરફ ધક્કા. બાળકના કુમળા છોડને આપમેળે, સ્વાભાવિક રીતે વિકસવા દેવાતા જ નથી. પ્રગતિના નામે અધોગતિ તરફ ફેંકાય છે. એ રીતે પશ્ચિમના દેશોમાં જરા જુદું છે. જેની જેમાં ક્ષમતા તેને બહાર લાવવાના પ્રયત્નો થાય છે જે અનુકરણીય છે.
દા.ત.એક દિવસ સવારે મારા બેકયાર્ડમાં કાકડીના વેલાને જરા અડકીને બીજી તરફ વાળવા ગઈ તો થોડીક જ વારમાં એ કુમળી ઉગતી વેલ પાછી એની પોતાની જ દિશા તરફ વળી ગઈ. કારણ કે એને એ તરફ મોકળાશ હતી. સાર એટલો જ કે, સૌને મોકળાશ અને યોગ્ય દિશા મળે અથવા વ્યક્તિ પોતે નિયમિતતાની આદતો કેળવી યોગ્ય રાહે ચાલતી રહે. જગત સુંદર છે, એને વધુ સુંદર બનાવતા રહો.
કવિ શ્રી ‘સુંદરમ’ કેવી સરસ વાત કહે છે?
હું ચાહું છું સુન્દર ચીજ સૃષ્ટિની,
ને જે અસુન્દર રહી તેહ સર્વને
મૂકું કરી સુન્દર ચાહી ચાહી.
તે માનવી વિશે પણ લાગુ પડે તો? ‘વિશ્વમાનવ’ વાળી વાત પણ સંભવી શકે ને?
સ્મરણો ક્યાં ક્યાં ખેંચી જાય છે? આ લખું છું ત્યારે પ્રાથમિક શાળાના ઘણાં શિક્ષકોના ચહેરા નજર સામે યથાવત તરવરે છે. સોમીબેન, સારાબેન, કરુણાબેન,પૉલ, શાન્તાબેન.વી.ભાવસાર, સંગીતના પ્રભૂતાબેન, સીવણના મંગળાબેન. પાયાના ઘડતરમાં મોટો ભાગ ભજવનારને કેમ ભૂલાય? ભણતાં ભણતાં જેમની સાથે નાટકો ભજવ્યાં કે ગરબા અને, વક્તૃત્વ સ્પર્ધા કરી તે સૌ સહાધ્યાયીઓના નામો,ચહેરા, અરે,ઘણી બધી વક્તૃત્વ હરિફાઈ માટે તૈયાર કરેલી સ્પીચ અને રજૂઆત પણ અકબંધ સ્મૃતિમાં સચવાયેલી છે!
તે સમયની આર્થિક અગવડો અન્ય પ્રવૃત્તિમાં નડતી ન હતી. કોઈ ને કોઈ રીતે આવડતને અવકાશ મળી જ જતો. એ માટે હંમેશા હું શિક્ષકોના મારા પ્રત્યેના પ્રેમભાવને જ નમન કરું છું.
૧૯૫૯ની એ સાલ હતી. સ્કૂલના વાર્ષિકોત્સવ પ્રસંગે ટાઉનહોલમાં “ધમુની ધીંગલી’ નામે નૃત્યનાટિકા ભજવાવાની હતી. બહારથી મોટા નૃત્યશિક્ષકની ૬ મહિના સુધી તાલીમ અને પ્રેક્ટીસ પછી એ કાર્યક્રમ મોટા પાયા પર થવાનો હતો. દરેક ભાગ લેનારને તેમાં પાંચ રુપિયા ભરવાના હતા. પોસાય તેમ તો હતું જ નહિ. હવે શું કરવું? ભાગ નહિ લઈ શકાય તો કંઈ નહિ, પણ શીખવા તો મળશે? વિચારી હું પણ પ્રેક્ટીસમાં જતી. એ માટે શિક્ષકો પણ મને મંજૂરી આપતા. ખૂબ મઝા આવતી. એક નૃત્યમાં ભાઈ કહેતો “બેની રે બેની તારી ઢીંગલી કાજે એક ઢીંગલો લાવ્યો.. બહેન પૂછ્તીઃ ભાઈ રે ભાઈ કેવો ગોત્યો છે જમાઈ? અને દરેક વખતે ભાઈ, નાની બેનને ચીઢવવા માટે ન ગમતા જવાબ આપતો. ગીતને અંતે ભાઈબેનનો પ્રેમ પ્રગટ થતો. એવી જ રીતે “હો…અમે ફૂલડાં,જાતજાતનાં ભાતભાતના રંગબેરંગી ફૂલડાં..” એ બાળગીત પણ ખૂબ ગમતું. વળી ‘હું ગોરી તું કાળો કાનુડા,હું ગોરી તું કાળો’ …તો યે હું રૂપાળો રાધિકા,ગર્વ કર્યો સોઈ હાર્યો,કાનુડા…હું ગોરી તું કાળો” એવો રાધા-કૃષ્ણનો રીસભર્યો ડાન્સ મનમોહી લેતો, ઘરમાં પણ હું ગાયા કરતી અને નાચ્યા કરતી. સ્ટેજ પર હું હોઉં કે ન હોઉં એવી પરવા વગર જ, બસ શીખતી અને મઝા કરતી.
છેવટે મારી એ ધગશ જોઈ સંગીત શિક્ષકે મને કાર્યક્રમની શરૂઆતના ઉદ્ઘોષક તરીકે રાખી, એટલું જ નહિ પણ સ્ટેજ પર ખૂણામાં જે મ્યુઝીક વૃંદ બેસતું ત્યાં મને સ્થાન આપ્યું અને બહેનની પંક્તિઓ બોલવાની આપી. હવે પડદો ખુલે અને પ્રારંભની સ્પીચ મારે આપવાની હોઈ સારા કપડાં તો પહેરવાના હોય જ ને? તો તે પણ એક બહેનપણીએ પોતે ચાહીને મને એનો નવોનકોર ડ્રેસ પહેરવા આપ્યો! ત્યારે ન તો મને લેવાનો ભાર કે ન એને આપ્યાનો એહસાન! કેવી સરળ અને સહજ એ જીંદગાની હતી!
માર્ચનો મહિનો ફરે ને મા મને બહુ યાદ આવે.
શબ્દોને પાલવડે 