પત્રાવળી -૮

રવિવારની સવાર....

પત્રાવળીની પંગત અને સંગતના સંગી,

આ પત્રાવળી શબ્દે તો જાણે કંઇ કેટલા સંદર્ભો ખોલી આપ્યા. આજ સુધી ભુલાઇ ગયેલા આ શબ્દે તો જાણે અતીતના દરવાજા ખોલી નાખ્યા. દેવિકાબેન, તમે કહો છો તેમ કહેવતો તો ઘર આંગણાની શાળા હતી. નાના હતા ત્યારે દાદી-નાની પણ કોઇ વાત સહેલાઇથી સમજાવવા માટે કહેવતોનો જ આશરો લેતા હતા ને? કહેવતોમાં  થોડામાં ઘણુ સમજાવી દેવાની વાત હતી. એવું ય બનતું કે દાદી-નાનીની વાતોમાં આવતી કહેવતોમાં અપભ્રંશ થયેલા શબ્દો સરળતાથી પોતાનું સામ્રાજ્ય જમાવીને બેઠા હોય. આજે પણ ગુજરાતીમાં  કેટલાય અપભ્રંશ થયેલા શબ્દો હશે જે આપણી વાતમાં અજાણતાં જ  ગૂંથાઇ જાય છે.

આ કાણા મામા પાછળના કહેણા મામાની વાત કરી ને ? બિચારા મામા ! મા અક્ષરમાં બીજો મા ઉમેરાય ત્યારે જઈને એ વ્હાલસોયો શબ્દ મામા બને પણ કહેવતોએ તો મામાને ય કાણો કરી મુક્યો!  એવી જ રીતે કહું તો પત્રાવળી શબ્દ પણ ક્યાં રોજીંદા ચલણમાં હતો ? પત્રાવળીના બદલે પતરાળી જ સાંભળતા આવ્યા હતા ને? કદાચ પત્રાવળી શબ્દ તો એ પતરાળીમાં પીરસનારા અને ખાનારાને પણ જરા ભારભર્યો લાગતો હશે, નહીં?

 

આજે પત્રાવળીના અપભ્રંશ થયેલા પતરાળી શબ્દે મને એક ખૂબ રમૂજી વાત આજે યાદ આવી. વાત તો જૂની લગભગ ૪૦ વર્ષ પહેલાની છે. અમારા ઘરની બાજુમાં રહેતા વડીલ દાદાનું અવસાન થયું ત્યારે એમના તેરમા નિમિત્તે અમારે એ સાંધ્ય ભજન અને ભોજનમાં એમના પરિવાર સાથે જોડાવાનું હતું. ભજન સુધી તો બધું બરાબર રહ્યું પણ ભોજન પીરસાતા અમારા માટે જરા મુશ્કેલી ઉભી થઈ. નીચે જમીન પર બેસીને પતરાળીમાં  પીરસાયેલી અનેક વાનગીઓ જોઇને અને સાચે જ ભુખ પણ લાગી હતી ( દેવિકાબેન અહીં તમારી પાણીના સંદર્ભમાં લખાયેલી એક બીજી કહેવત યાદ આવી)  એટલે સ્વાભાવિક રીતે મ્હોંમાં પાણી આવ્યું . લાડુ , ફુલવડી અને મેથીના ગોટા તો જાણે ખાઇ શક્યા પણ પડિયામાં પીરસાયેલી દાળ તો પુરી વગર કેવી રીતે ખવાય એની સમજ જ નહોતી પડતી અને એ ય મઝાની ચૂલા પર ઉકળેલી દાળની સોડમથી મન તરબતર થઈ રહ્યું. આજે પણ એ દાળની સોડમ યાદ આવે તો પડિયામાંથી દાળ ખાતા ન આવડવાની અણઘડતા પર હસવું આવે છે. બાજુમાં બેઠેલા બા જે ટેસ્ટથી દાળમાં પાંચે આંગળીઓ બોળીને દાળના સબડકા બોલાવતા રહ્યા અને સાથે બોલતા રહ્યા કે દાળ તો આંગળા ચાટીએ એવી થઈ છે પણ એવી રીતે દાળ ખાતા અમને તો ના ફાવ્યું તે ના જ ફાવ્યું.  આપણે રહ્યા ગુજરાતી એટલે દાળ વગર દહાડો શરૂ ના થાય અને દાળની વાત આવે એટલે એની સાથે જોડાયેલી અનેક વાત યાદ આવે જ.

–કહે છે ને કે દાળ બગડી એનો દહાડો બગડ્યો- જમવામાં બધુ બરાબર હોય પણ દાળ આપણા ટેસ્ટની ના હોય તો બાકીના જમણની ય મઝા મરી જાય. અને કોઇવાર દાળ ટેસ્ટી હોય પણ ખાતા ના આવડે તો ય જમણની અડધી મઝા મરી જાય…

–એવી રીતે દાળ બગડી એનો વરો બગડ્યો. – ટાણે અવસરે તો દાળ સબડકા બોલે એવી જ જોઇએ ને !   ઘણીવાર એક સાથે બે કામો થઈ જાય ત્યારે ખુશ થઈને આપણે બોલીએ છીએ કે, “દાળ ભેળી ઢોકળી પણ ચઢી ગઈ’. વળી સંગનો રંગ લાગે ત્યારે પણ નથી કહેતા કે, “દાળના સંગે ચોખો નર મટી નારી થયો”? .

– દાળભાતના સૌ ગુલામ.-જેનું અન્ન એના ગુણ ગવાય !-

‘દાળમાં કંઇ કાળુ છે’.  આમ તો એ કોકમ જ હોય જેના લીધે દાળના સ્વાદમાં ઉમેરો થાય તેમ છતાં આપણે – કંઇક ગોટાળા કે વાતમાં કંઇક રહસ્ય માટે દાળમાં કાળા કોકમને કેવા સપાટામાં લઈએ છીએ નહીં?

-‘દાળ રોટલી પર શુકરાના કરવા’. એટલે કે, દાળ રોટલીથી ગુજરાન ચાલવું અથવા અન્ન દેવતાનો આભાર માનવો.

તો ચાલો, આજે અહીં  આ આભાર શબ્દે વાચકોની પણ યાદ આવી. વાચકમિત્રોએ આ પત્રાવળીને જે આવકાર આપ્યો છે એના માટે એ સૌનો પણ આભાર માનીને આ પત્રની પૂર્ણાહુતિ કરું?  

અરે ! જતા જતા વળી આ પૂર્ણાહુતિ શબ્દથી મનમાં  એક વિચાર રમતો થયો..પૂર્ણાહુતિ તો મોટા ભાગે યજ્ઞ વગેરેની પૂર્ણતા દર્શાવતો શબ્દ છે; અને પૂર્ણાહુતિ તો ત્યારે જ થાય ને જ્યારે શરૂઆત થઈ હોય. હોમ-હવન કે યજ્ઞની શરૂઆત ૐ થી થાય છે. જાણે આખુ બ્રહ્માંડ એમાં સમાયુ. તો પછી આ એકાક્ષરી એવા ૐ ને શબ્દ કહીશું કે અક્ષર? …વળી એમાંથી મનમાં પ્રશ્ન ઉભો થયો કે આ શબ્દો જેમાંથી સર્જાયા એવા અક્ષરોનું ય પ્રાધાન્ય તો ખરું જ ને? શું કહો છો?

રાજુલ કૌશિક