પત્રાવળી-૭

રવિવારની સવાર

પત્રાવળી-૭

શબ્દોના સાથીદારો,

આ પત્રાવળી શબ્દમાંથી અર્થોના કેટલાં બધાં પર્ણો ફૂટ્યાં, નહિ? અને તે પણ મનોહારી વર્ણનાત્મક રૂપે! વાંચતા વાંચતા તો મનમાં દરેક અર્થોના કંઈ કેટલાંયે ચિત્રો,ચલચિત્રોની જેમ જ ઉપસી આવ્યા.

પ્રીતિબેનના ‘શબદ’ અને ‘ભ્રમર’ શબ્દે તો મનમાં મનુભાઈ ત્રિવેદીનુ એક ગીત  ‘શબદ તો ભમરી થઈને ફરે, બારાખડીમાં બેઠો શબદ એ કીટ સમો કમકમે, .શબદ તો ભમરી થઈને ભમે” ,. ગીત ખડું કરી દીધું. તો વળી ઉતરાણની આસપાસના દિવસોમાં જ પતંગના પેચને, કશાયે કાવાદાવાના પેચ વગર, ખોવાયેલી બુટ્ટીના પેચ સાથે સાંકળી દઈને, વિવિધ અર્થોને કથાત્મક રીતે એવા કહેવાયા કે મન મોહી ગયા!

આ પત્રમાં હવે શબ્દને જ વીંટળાયેલી એક બીજી નવી વાત કરું. ગઈકાલે  શોપીંગ મૉલમાં એક ઓળખીતા બેન મળ્યા. તેમના પતિ પણ સાથે હતા.  તે ખૂબ હસમુખા સ્વભાવના. મળીએ એટલે જે રીતે પૂછીએ તે રીતે મેં  તેમને પૂછ્યું  “કેમ છો? શું નવા–જૂની?” જવાબમાં એ તરત જ બોલી ઊઠયા. ” નવી આવતી નથી અને જૂની જતી નથી!” ને પછી અમે બધાં ખડખડાટ હસી પડયાં. છૂટા પડયાં પછી મને એના પરથી જૂની કહેવતો યાદ આવી ગઈ.

જૂના જમાનામાં આજના જેવી શિક્ષણ પ્રથા,વ્યવસ્થા કે સ્કૂલો–કોલેજો ન હતી ત્યારે યાદ રહી જાય તેવી કહેવતો દ્વારા લોકશિક્ષણનું કાર્ય થતું. તેને પરિણામે ગામડાઓની અભણ કે ઓછું ભણેલી પ્રજાને પણ કહેવતો યાદ રહી જતી. આજે પણ જુઓ ને?  જૂના ગીતોની જેમ જ જૂની કહેવતો પણ લોકોની જીભ પર સચવાઈ રહી છે ને? મેં તો એમ પણ સાંભળ્યું છે કે, આ કહેવતો પર તો હવે યુનિ.માં વિદ્યાર્થીઓ પીએચડી પણ કરે છે! તમે જોશો તો કહેવતો પણ કેટલી બધી અર્થસભર અને કેવી મઝાની?

ક્યારેક દંભી ભગતો માટે એમ કહેવાતું કે, ‘ભગત ભૂંગળી અને શેર ખાય ડુંગળી.’ વળી ડુંગળી તો ‘ગરીબોની કસ્તૂરી’ મનાય છે ને?કસ્તુરીની વાત થોડી આગળ ચલાઉં. ‘કસ્તૂરી’ એટલા માટે કહું છું કે તમને ગંધ આવે નહિ!!  કેટલી કાળજી રાખું છું તમારી, નહિ?! પહેલાંના સમયમાં કાઠિયાવાડના લુહાણાઓમાં કસ્તૂરીનો વપરાશ વધારે. તેના પરથી એક રમૂજી કહેવત આવી.”મૂળ રાતા ફૂલ ધોળાં,પાન જેવી ડુંગળી..લુવાણાની લાજ રાખી, ધન્ય માતા ડુંગળી.’ બીજી એક કહેવત યાદ આવી ગઈ તે એ કે ‘પ્યાજ ખાધે કંઈ કપૂરની સુગંધ થોડી જ આવે?’ એટલે તમારામાંના કોઈને પણ કાંદાની ગંધ ન આવે તેથી આ વાતને અહીં પૂરી કરું!!

 બીજી એક રસપ્રદ વાત એ છે કે, ઘણી કહેવતો એક કાનેથી બીજે કાને પહોંચતા સુધીમાં તો તેમાં રહેલાં શબ્દો કેવા અપભ્રંશ પામે છે! એક દાખલો આપું કે આપણે કહીએ છીએ અને સાંભળ્યું પણ છે કે, “નહિ મામા કરતા કાણો મામો સારો ” બરાબર?  હકીકતમાં આ કહેવતમાં ‘કાણો’ શબ્દ મૂળ ‘કહેણો’ હતો. એટલે કે, નહિ મામા કરતા કહેણો (માનેલો) મામો સારો. આ ‘કહેણો’ માંથી ‘કે’ણો’ અને તેમાંથી  ધીરે ધીરે ‘કાણો’ કહેવાતો થયો ! બોલો છે ને દિલચશ્પ અપભ્રંશ? શબ્દનું મૂળ રૂપ આ રીતે વિકૃત થવાના કારણોમાંનું મુખ્ય કારણ મને  ઉચ્ચારની ખામી લાગે છે. શબ્દનો સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર હોવો ખૂબ જરૂરી છે અને એ વાત પણ શબ્દ જ સમજાવે છે ને!

 મૂળ વાત જૂની કહેવતો અંગે કરવી હતી. મને ખાત્રી છે કે, તમે પણ વધુ મઝાની, ઉપયોગી અને રોજના વપરાશમાં સંભળાતી નવી કહેવતો જરૂર લઈ આવશો. પત્ર પૂરો કરતા પહેલાં વળી એક વાત યાદ આવી (વક્તા હાથમાંથી માઈક ન છોડે તે રીતે!) કે, કહેવત શબ્દના પણ એક–બેથી વધુ અર્થો છે. એટલું જ નહિ કહેવત શબ્દ પર પણ કહેવત છે એ ખબર છે ને? કોઈએ કંઈ ખૂબ જ ખરાબ કામ કર્યું હોય તો એમ કહેવાય કે. એને ‘માથે કહેવત રહી ગઈ. એ વિશે ગામડાની બાઈઓ એકબીજાંની સાથે ખભાથી ઠોંસા મારીને, આજુબાજુ જોતાં જોતા, આંખોના ખૂણેથી કંઈક આવી રીતે વાત કરે. “અલી, બુન, મુ હુ વાત કરું? પસ તો…હોંભર..પસ તો.. ઈયોને “માથ કહેવત રહી જઈ”..તાણે…લે, મુ તો આ  હેંડી રોમ રોમ…”

અસ્સલ ગામઠી ભાષા વાંચવાની મઝા આવી ને?

ચાલો, દોસ્તો, મારી મનગમતી કહેવત કહીને અટકુ? શબ્દના આ પાને મળશો તો સોનામાં સુગંધ મળશે, સમજ્યા ને? આવજો.

દેવિકા ધ્રુવ